جهاد با نفس
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
پرسش: راه جهاد اکبر(مبارزه با نفس) و حضوری پرمعنا در
عرفان اسلامی کدام است؟ ابتدایش از کجاست؟
در
خودسازی و
جهاد با
نفس به چند نکته اساسی باید توجه نمود:
همان گونه که در
تربیت و
سلامت بدن،
ریاضت و
ورزش لازم است، در
خود سازی و
تهذیب نفس نیز ریاضت و مبارزه و جهاد با نفس ضرورت دارد.
همان گونه که در پرورش اندام، از نرمش و فعالیت‌های ساده و اندک آغاز می‌شود و به تدریج به ورزش‌های سنگین‌تر وارد می‌شوند، در تربیت
روح نیز باید از اندک شروع کرد و به تدریج به مراحل بالاتر رسید.
همان طور که در ورزش بدنی، تداوم و استمرار لازم است، در
ریاضت نفسانی نیز تداوم، شرط رسیدن به مقصد است.
قرآن می‌فرماید: "به یقین کسانی که گفتند:
پروردگار ما
خداوند یگانه است، سپس
استقامت کردند،
فرشتگان بر آنان نازل می‌شوند که نترسید و
غمگین مباشید".
علی(علیه السلام) می‌فرماید: "قلیلٌ مدوم علیه خیر من کثیر مملول منه؛
عمل اندکی که پیوسته باشد، بهتر است از بسیاری که تو را خسته و وامانده سازد".
در
حدیث دیگری
امام باقر(علیه السلام) می‌فرماید: "احب الاعمال الی اللَّه عز وجل ماداوم علیه العبد و ان قل؛
محبوب ترین کار نزد
خدا، آن است که
انسان بر آن مداومت کند هر چند اندک و ناچیز باشد".
چنان که در سلامت جسم، فعل و ترک (دارو و پرهیز) هر دو با هم مؤثر است، در سلامت و
تهذیب روح نیز فعل و ترک هر دو لازم است، مانند ادای
واجبات و ترک
گناهان و
محرمات و
تولی و
تبری.
مهم‌ترین چیزی که درجمیع مراحل باید رعایت شود،
نیت و
حضور قلب و
اخلاص است. خداوند در قرآن بر این نکته تأکید دارد که در مسیر
دین و
پرستش بایستی اخلاص داشته باشید: "به آنها دستوری داده نشده بود جز این که خدا را با
کمال اخلاص پرستش کنند".
یکی از مشکل‌ترین کارها
تهذیب نفس و
خود سازی است. به تعبیر
قرآن: راه فلاح و
رستگاری همین‌است. "قد افلح من تزکی
؛ هر کس خود را
تزکیه کرد،
رستگار شد" و "قد أفلح من زکاها و قد خاب من دسّاها
؛همانا رستگار شد کسی که خود را
تزکیه و زیان کرد کسی که فریب
نفس خود را خورد".
عالمان
علم اخلاق می‌گویند: برای خودسازی ابتدا باید
رذائل اخلاقی و
اخلاق بد را از خود دور کرد، سپس درخت پاکی نشاند. بدیهی است با وجود صفاتی مانند
حسد و
کبر و
خودپسندی و
خودخواهی و
شهوت رانی،دست‌رسی به
صفات پسندیده و انجام
اعمال خیر بسیار مشکل خواهد بود.
اخلاق بد در وجود انسان به منزله بیماریی است که مفاسدی به دنبال دارد.مرحوم
نراقی می‌گوید: "زنهار ای جان برادر! تا
حدیث بیماری روح را سهل نگیری و معالجه آن را بازیچه نشماری و مفاسد
اخلاق را اندک ندانی...و
مسامحه در معالجه آنها آدمی را به
هلاکت دائم و
شقاوت ابدی‌می‌رساند و
صحت روح و اتصاف آن به
محاسن اخلاق باعث
زندگانی ابدی و
حیات حقیقی می‌شود و بعد از آن‌که ساحت نفس از
اخلاق ناپسند پاک و آراسته گردد، مستعد قبول
فیض‌های الهی می‌گردد".
در
روایت آمده‌است که
پیامبر(صلی الله و علیه و آله) فرمود: "لا تدخل الملائکه بیتاً فیه کلب؛
ملائکه داخل خانه‌ای که در آن سگ باشد‌نمی‌شوند". پس هر گاه خانه مملوّ از
صفات رذیله که سگان درنده هستند باشد، چگونه ملائکه در آن داخل‌شوند؟!
نکته دیگری که در خودسازی لازم است،
محاسبه اعمال و کردار خود است. هر کسی که در این راه قدم‌برمی‌دارد، باید در اعمال و رفتار خود دقت کند و مراقب آنها باشد و اگر دچار
گناهی شد،
توبه کند. در روایت‌آمده است: "حاسبوا أعمالکم قبل أن تحاسبوا؛
به اعمالتان رسیدگی کنید، قبل از این که در روز
قیامت به آن‌رسیدگی شود".
عادت دادن
نفس بر
عادات خوب و پسندیده، گر چه بر نفس انسانی شاید مشکل باشد،ولی‌چاره‌ای از آن نیست. عادات خوب مانند: خواندن
نماز در
اول وقت و با
جماعت، خواندن
مناجات و راز و نیاز با‌خدا،
قرائت قرآن، خواندن
نماز شب، کمک و دلسوزی نسبت به
مستضعفان و
بینوایان احترام به بزرگان،
امر به‌معروف و
نهی از منکر.
تصمیم و اراده بر ترک عادات زشت و کارهایی که گناه است، از
صفات نیک است. این صفت نتیجه بزرگی و
شجاعت نفس است. کسی که بتواند تصمیم بر
ترک گناه بگیرد، می‌توان او را
مجاهد در راه خدا دانست. تهذیب اخلاق
جهادی است که مشکل‌تر از جنگیدن با
کفار است. فرمود: "أشجع الناس من غلب هواه؛
شهر سؤال.
