نزول تدریجی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: نزول تدریجی،
علم قرآن،
عمل ، توقیفی بودن آیات،
قلب پیامبر،
شأن نزول .
پرسش: علت آیه آیه بودن قرآن چیست؟ و چند سوره جدا جدا بر پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ نازل شده است؟
پاسخ: قرآن دارای دو نوع نزول دفعی و تدریجی (آیه آیه و سوره سوره) بوده است و برای نزول تدریجی دلایلی ذکر شده است:
۱. استوار کردن قلب پیامبر؛ ۲. تداوم
وحی و نزول تدریجی آیات موجبات دلگرمی و تثبیت آنان را برای
پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ و مسلمان فراهم سازد؛ ۳. با درنگ و با فاصله بر مردم خوانده شود تا مردم به آسانی بتوانند آن را تعقل کرده و حفظش نمایند و علم قرآن با عمل به آن مقارن گردد.
از آنجایی که در قرآن مجید مطالب زیادی بیان شده است؛ از‌این‌رو لازم است این مطالب به‌صورت دسته‌بندی و هر یک از این مطالب با مطالبی دیگری که مناسبت دارد، به‌صورت یک مجموعه بیاید و از مطالب دیگر جدا باشد. به همین دلیل
قرآن از آیات و سوره‌های مستقل تشکیل شده است.
قابل ذکر است که محدوده و ابتدا و انتهای هر آیه به دستور شخص پیامبر اکرم ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ انجام گرفته است و باید آن را تعبداً پذیرفت. البته بعضی از سوره‌های کوچک قرآن به‌طور یک‌باره نازل شده‌اند که نام آنها در پاسخ تفصیلی آمده است.
شکی نیست که قرآن مجید به‌صورت تدریجی در عرض بیست و سه سال بر رسول خدا ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ نازل شده است؛ از طرف دیگر می‌خوانیم که "
شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ "؛ "قرآن در ماه رمضان و در یک شب نازل شده است."
این آیه صراحت دارد که قرآن مجید در ماه رمضان نازل گشته است. همچنین آیه "
إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ "
و آیه "
إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ "
نشان می‌دهد که قرآن در یک شب نازل گردیده است. مقایسه هر سه آیه روشن می‌کند که آن شب در
ماه رمضان بوده است.
احادیث نیز گواه بر این مطلب هستند که قرآن به دو صورت نازل شده است:
از حفص بن غیاث نقل شده که از امام صادق ـ علیه‌السلام ـ پرسیدم خدا می‌فرماید: «
شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ »، حال آنکه از اول تا آخر در بیست سال نازل شده است؟ فرمود: همه قرآن در ماه رمضان به بیت المعمور نازل شد؛ سپس در طول بیست سال نازل گردید.
در روایات اهل سنت به‌جای بیت المعمور، بیت العزة آمده است.
در
تفسیر صافی مقدمه نهم، بیت المعمور را به قلب رسول خدا ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ تأویل کرده و فرموده: گویا مراد
نزول آن به قلب پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ است؛ چنان‌که خداوند متعال فرموده: «
نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ عَلی قَلْبِکَ »، آن‌گاه در عرض بیست سال به‌تدریج از قلبش به زبانش نازل شده، آن‌گاه که جبرئیل می‌آمد، وحی را با الفاظش می‌خواند.
در دوران حیات پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ هرگاه پیش‌آمدی رخ می‌داد یا مسلمانان با مشکلی رو‌به‌رو می‌شدند، در ارتباط با آن پیش‌آمد یا برای رفع آن مشکل یا احیاناً پاسخ به پرسش‌های مطرح شده، مجموعه‌ای از آیات یا سوره‌ای نازل می‌شد. این مناسبت‌ها یا پیش‌آمدها را اصطلاحاً
اسباب نزول یا شأن نزول می‌نامند که دانستن آنها برای فهم دقیق بسیاری از آیات ضروری است.
بنابراین قرآن در طول ۲۳ سال در پیش از
هجرت و پس از آن در مناسبت‌های مختلف و پیش‌آمدهای گوناگون به‌طور تدریجی نازل شده است. این نزول که گاهی، آیه آیه و گاهی در قالب یک سوره بوده، تا آخرین سال حیات پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ ادامه داشته است. سپس همه آیات گردآوری شده و به‌صورت مجموعه کتاب "قرآن" درآمده است.
این نحوه نزول، از ویژگی‌های قرآن است و آن را از دیگر کتب آسمانی جدا می‌سازد؛ زیرا صحف
ابراهیم و الواح موسی ـ علیه‌السلام ـ یکجا نازل شد و همین امر موجب عیب‌جویی مشرکان گردید. قرآن می‌فرماید: «کسانی که
کفر ورزیده‌اند، گفتند: چرا قرآن یکجا بر او نازل نگردیده» و در جواب آنها آمده: «این به‌خاطر آن است که قلب تو را به‌وسیله آن استوار گردانیم؛ (از‌این‌رو) آن را به‌تدریج بر تو خواندیم»
و در جای دیگر می‌فرماید: «
وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَی النَّاسِ عَلی مُکْثٍ وَ نَزَّلْناهُ تَنْزیلا »؛ «قرآنی که آیاتش را از هم جدا کردیم تا آن را با درنگ بر مردم بخوانی و آن را به‌تدریج نازل کردیم»
علامه طباطبایی (ره) در تفسیر این آیه به نکات ارزشمندی اشاره داشته و می‌فرماید:" آیه با صرف نظر از سیاق آن تمام معارف قرآنی را شامل می‌شود. این معارف در نزد خدا در قالب الفاظ و عبارات بوده که جز به‌تدریج در فهم بشر نمی‌گنجد؛ لذا باید به‌تدریج که خاصیت این
عالم است، نازل گردد تا مردم به‌آسانی بتوانند آن را تعقل کرده و حفظش نمایند و بر این حساب آیه شریفه، همان معنایی را می‌رساند که آیه «
إِنَّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ وَ إِنَّهُ فی أُمِّ الْکِتابِ لَدَیْنا لَعَلِیٌّ حَکیم »
و در مقام بیان آن است.
حکمت نزول تدریجی و تفریق قرآن، مقارن شدن علم و عمل به قرآن و تمامیت یافتن
استعداد مردم در تلقی آن است و نزول آیات قرآنی به‌تدریج و بند بند و
سوره سوره و آیه آیه، به‌خاطر تمامیت یافتن استعداد مردم در تلقی
معارف اصلی و اعتقادی و احکام فرعی و عملی آن است و به مقتضای مصالحی است که برای بشر در نظر بوده و آن این است که علم قرآن با عمل به آن مقارن باشد و طبع بشر از گرفتن معارف و
احکام آن زده نشود، معارفش را یکی پس از دیگری درک نماید تا به سرنوشت
تورات دچار نشود که به‌خاطر اینکه یک‌باره نازل شد،
یهود از تلقی آن سر باز زد و تا خدا کوه را بر سرشان معلق نکرد، حاضر به قبول آن نشدند».
همچنین از قرآن استنباط می‌شود، حکمت تدریجی بودن نزول قرآن آن است که پیامبر اکرم ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ و مسلمانان احساس کنند که همواره مورد عنایت خاص پروردگار قرار دارند و پیوسته رابطه آنان با
حق تعالی استوار است. این تداوم
وحی و نزول آیات موجبات دلگرمی و تثبیت آنان را فراهم می‌سازد».
پس از نزول آیات در زمان‌ها و در مناسبت‌های مختلف، در قالب سوره‌ها گردآوری شده و به‌صورت مجموعه
کتاب "قرآن" درآمده است. تعداد آیات هر سوره یک امر توقیفی است و از کوچک‌ترین سوره، ( کوثر شامل بر سه آیه ) تا بزرگ‌ترین آنها، ( بقره شامل بر ۲۸۶ آیه) با دستور خاص پیامبر اکرم ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ انجام گرفته و همچنان بدون دخل و تصرف تاکنون باقی است و در این امر سری نهفته است که مربوط به
اعجاز قرآن و تناسب آیات است.
همچنین در مورد کیفیت تشکیل سوره‌های قرآن از آیات مختلف نیز باید گفت: «ترتیب، نظم و عدد آیات در هر سوره در زمان حیات
پیامبر اکرم ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ و با دستور آن بزرگوار انجام شده و توقیفی است و باید آن را تعبداً پذیرفت و به همان ترتیب در هر سوره تلاوت کرد. هر سوره با فرود آمدن
بسم الله الرحمن الرحیم آغاز می‌شد و آیات به ترتیب نزول در آن ثبت می‌گردید؛ تا موقعی که
بسم الله دیگری نازل می‌شد و سوره دیگری آغاز می‌گردید. این نظم طبیعی آیات بود. گاهی اتفاق می‌افتاد پیامبر اکرم ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ با اشاره
جبرئیل دستور می‌داد تا آیه‌ای بر‌خلاف نظم طبیعی در سوره دیگری قرار داده شود مانند آیه «
وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فیهِ إِلَی اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّی کُلُّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ »
که گفته‌اند از آخرین آیات نازل شده است؛ اما پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ دستور فرمودند آن را بین آیات
ربا و آیه
دین در سوره بقره آیه ۲۸۱ ثبت کنند.
بنابراین ثبت آیات در سوره‌ها چه به نظم طبیعی یا نظم دستوری توقیفی است و با نظارت و دستور خود پیامبر اکرم ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ انجام گرفته است و باید از آن پیروی نمود و این‌گونه نیست که در همه‌جا با تمام شدن مطلب، آیه پایان یابد. چه‌بسا در وسط مطلب، آیه تمام می‌شود و ادامه مطلب در آیه بعد می‌آید؛ پس کوتاهی و بلندی هر
آیه به مطالب مندرج در آن بستگی ندارد و صرفاً امر توقیفی است. اینکه گذشتگان در اندازه
آیات اندکی اختلاف نظر دارند، بدین جهت است که پیامبر اکرم ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ احیاناً در جایی از آیه توقف می‌فرمودند و به
تلاوت ادامه نمی‌دادند و گمان می‌رفت که آیه تمام شده است و چه‌بسا در تلاوت دیگر بدون وقفه ادامه داده‌اند.
اما سوره‌هایی که به‌طور یکجا و مجموعه بر پیامبر اکرم ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ نازل شده‌اند عبارتند از: و الضحی، الفاتحة،
اخلاص ، کوثر، تبت، بینه، نصر، الناس، فلق، مرسلات. مائده، انعام،
توبه ، مرسلات، صف، عادیات، کافرون، نصر.
پایگاه اسلام کوئست.
