ام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: جمع‌آوری قرآن ،
مصحف مدینه،
مرجع بودن
قرآن .
پرسش: اولین نسخه قرآن که ام نام دارد، الان کجاست و چگونه گرد‌آوری شده است؟
پاسخ: درباره جمع‌آوری قرآن سه نظر وجود دارد: أ. قرآن در زمان خود
پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ و با نظارت آن حضرت و در پرتو
هدایت الاهی جمع‌آوری شده؛ هرچند خود حضرت رسول ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ شخصاً قرآن را ننوشته است؛ ب. قرآن موجود توسط
حضرت علی ـ علیه‌السلام ـ و بعد از رحلت پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ جمع‌آوری و تدوین شده است و این کار در دورانی که حضرت علی ـ علیه‌السلام ـ خانه‌نشین بودند، انجام شده است؛ ج. قرآن بعد از
رحلت پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ توسط برخی صحابه، غیر از
امام علی ـ علیه‌السلام ـ جمع‌آوری و تدوین شده است.
درباره جمع‌آوری قرآن سه نظر وجود دارد:
أ. قرآن در زمان خود پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ و با نظارت آن حضرت و در پرتو هدایت الاهی جمع آوری شده، هرچند خود حضرت رسول ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ شخصاً قرآن را ننوشته است.
ب. قرآن موجود توسط حضرت علی ـ علیه‌السلام ـ و بعد از رحلت پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ جمع‌آوری و
تدوین شده است و این کار در دورانی که حضرت علی ـ علیه‌السلام ـ خانه‌نشین بودند، انجام شده است.
ج. قرآن بعد از رحلت پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ توسط برخی
صحابه ، غیر از امام علی ـ علیه‌السلام ـ جمع‌آوری و تدوین شده است.
بسیاری از
علما ی
شیعه ـ به‌ویژه متأخرین و محققان معاصر ـ معتقدند که قرآن در زمان پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ و با نظارت ایشان جمع‌آوری شده است.
برخی از
شیعیان نیز نظر دوم را پذیرفته و امیرالمؤمنین ـ علیه‌السلام ـ را گردآورنده آن دانسته‌اند.
اما بسیاری از
اهل سنت رأی سوم را اختیار کرده‌اند و مستشرقان نیز معمولاً همین نظر را پذیرفته و اضافه کرده‌اند: قرآنی که حضرت علی ـ علیه‌السلام ـ جمع‌آوری کرد، مورد اعتنای اصحاب واقع نشد.
چنان‌که روشن است، بنابر نظر اول و دوم، جمع کل قرآن به خداوند مستند بوده و پیدایش سوره‌ها و ترتیب آنها نیز در پرتو وحی الاهی بوده است؛ زیرا رسول
اسلام ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ طبق آیه شریفه: «
ما ینطق عن الهوی ان هو الا وحی یوحی » هر چه می‌فرمود، به‌خصوص در امور دینی، با راهنمایی
وحی بوده است و امامان
معصوم ـ علیه‌السلام ـ نیز اگر
نبی نبودند، ولی ادامه‌دهنده راه رسالت و دارای منصب الاهی
عصمت و
علم لدنّی بودند.
کسانی که رأی سوم را پذیرفته‌اند، نه‌تنها نخواهند توانست الاهی بودن این دو؛ یعنی پیدایش سوره‌ها و ترتیب آنها را اثبات کنند؛ بلکه در واقع آن را نفی کرده و ذوق و سلیقه شخصی اصحاب را در این مسئله دخیل می‌دانند؛ زیرا بعد از رحلت پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ صحابه بدون این‌که حضرت علی ـ علیه‌السلام ـرا دخالت دهند، خودشان جمع شدند و قرآن را از پراکندگی در‌آوردند و به‌صورت حاضر تدوین نمودند.
بنابر دیدگاه سوم، پس از رحلت پیامبر اکرم ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ و پذیرفته نشدن
مصحف علی ـ علیه‌السلام ـ عده‌ای از صحابه به جمع‌آوری قرآن پرداختند؛ از جمله عبدالله بن مسعود، مقداد بن اسود و ابوموسی اشعری.
صحابه برحسب
دانش و شایستگی خود به جمع‌آوری آیات و مرتب کردن
سوره های قرآن دست زدند و هریک آن را در مصحف خاص خود گرد آوردند. برخی که خود از عهده این کار بر‌نمی‌آمدند، از دیگران می‌خواستند تا مصحفی برای آنان استنساخ کنند و یا آیات و سوره‌های قرآن را در مصحفی برای آنان گرد آورند. به این ترتیب و با گسترش قلمرو
حکومت اسلامی، تعداد مصحف‌ها رو به فزونی گذاشت.
جمع‌کنندگان مصحف‌ها متعدد بودند و در این جهت با یکدیگر رابطه‌ای نداشتند و از نظر صلاحیت و استعداد و توانایی انجام این کار یکسان نبودند. بنابراین نسخه هرکدام از نظر روش، ترتیب،
قرائت و ... با دیگری یکسان نبود. اختلاف در مصحف‌ها و قرائت‌ها، اختلاف میان مردم را ایجاد می‌کرد. دامنه اختلاف به آن‌جا رسید که حتی در مرکز خلافت (مدینه)، معلمان قرآن، شاگردان خود را به‌صورت‌های مختلف
تعلیم می‌دادند.
این اختلافات، زمینه تقاضای صحابه از عثمان را برای یکی کردن مصحف‌ها به وجود آورد. وی ابتدا گروهی متشکل از چهارتن، به نام‌های زیدبن ثابت، سعیدبن عاص، عبدالله بن زبیر و عبدالرحمان بن حارث را مأمور این کار کرد. سپس به‌دلیل مخالفت برخی صحابه هشت تن دیگر را بر این جمع افزود. در این دوره
ریاست املای آیات با صحابی بزرگ پیامبر «ابی بن کعب» بود. این گروه مصحف‌ها را از اطراف و نقاط مختلف کشور پهناور اسلامی، جمع کرده و قرآنی را، از بین آنها فراهم آوردند و مصحف‌های دیگر به دستور عثمان، سوزانده یا در آ
ب جوش انداخته شد.
امامان
معصوم ـ علیهم‌السلام ـ قرآن موجود را تأیید و
تلاوت بر‌اساس آن را سفارش کرده‌اند؛ مثلاً
حضرت علی ـ علیه‌السلام ـ رأی موافق خود را با این برنامه اظهار نمود.
ابن ابی‌داوود از سوید بن غفله روایت کرده است که علی ـ علیه‌السلام ـ فرمود:"سوگند به خدا که
عثمان درباره مصاحف (قرآن) هیچ عملی را انجام نداد، مگر این‌که با مشورت ما بود".
در روایت دیگری آمده است که حضرت علی ـ علیه‌السلام ـ فرمود:"اگر امر مصحف‌ها به من نیز واگذار می‌شد، من همان می‌کردم که عثمان کرد".
کمیته یکسان کردن مصاحف از طرف عثمان در انجام مأموریت خود سه مرحله اساسی را طی کرد:
۱. جمع‌آوری منابع و مآخذ صحیح برای تهیه
مصحف واحد و انتشار آن بین مسلمانان.
۲. مقابله مصحف‌های آماده شده با یکدیگر، به منظور حصول اطمینان نسبت به صحت و عدم وجود اختلاف بین آنها.
۳. جمع‌آوری مصحف‌ها و یا
صحیفه هایی که قرآن در آنها ثبت شده بود، از تمام بلاد اسلامی و محو و نابود کردن آنها.
ولی این کمیته، در این مراحل سه‌گانه، دقت لازم را به کار نبرد و در انجام وظایف خود اندکی
تساهل ورزید. به‌خصوص در مرحله دوم (مقابله مصاحف) که نیازمند دقت و بررسی بیشتری بود.
در مرحله جمع‌آوری مصحف‌ها و محو آنها، عثمان به این نحو عمل کرد که افرادی را به بلاد مختلف فرستاد و مصحف‌ها و صحیفه‌هایی را که قرآن در آنها ثبت شده بود، جمع‌آوری کرد و دستور داد آنها را بسوزانند.
در ابتدای امر عثمان تصور می‌کرد، یکی کردن
مصاحف کار آسانی است؛ لذا گروهی را برای انجام آن گرد آورد که شایستگی کافی نداشتند. سرانجام به گروهی دیگر متوسل شد که افراد لایق و با کفایتی چون «سید قرّا» و صحابی بزرگ «أبّی بن کعب» در میان آنان بود.
از طرف دیگر، عثمان به همه مسلمانان اعلام کرد که هر کس، هر قسمت از قرآن را که از پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ شنیده است، در اختیار کمیته بگذارد.
بر اثر این اعلام، مردم الواح و استخوان‌ها و چوب‌هایی را که قرآن بر آن نوشته شده بود، آوردند.
مورخان در شماره مصحف‌های تهیه شده یکسان که به اطراف بلاد اسلامی فرستاده شده است، اختلاف دارند. ابن ابی‌داود تعداد آنها را شش نسخه می‌داند که هر یک به یکی از شش مرکز مهم اسلامی آن
روز ارسال شد. این شش مرکز عبارتند از مکه،
کوفه ، بصره، شام، بحرین و یمن. وی اضافه می‌کند که علاوه بر این شش نسخه، یک نسخه نیز در مدینه نگه داشته شد که آن را به نام «امّ» یا «امام» می‌نامیدند.
پس اولین نسخه قرآن به نام«أم»، طبق نظرات محققان که در زمان عثمان جمع‌آوری شد، در مدینه نگه‌داری شده است.
مصحفی که به هر منطقه‌ای فرستاده شده بود، در مرکز منطقه حفظ می‌شد و از روی آن، نسخه‌های دیگری استنساخ می‌شد تا در دسترس مردم قرار گیرد و تنها قرائت این مصحف‌ها رسمیت داشت و هر نسخه و یا قرائت که با این مصحف‌های یکسان، مخالف بود، غیر رسمی و ممنوع شناخته می‌شد و استفاده از آنها موجب
مجازات بود.
مصحف مدینه
مرجع عمومی بود و اگر میان مصحف‌های فرستاده شده در بلاد دیگر، اختلافی پیدا می‌شد، برای رفع اختلاف و تصحیح آنها مصحف مدینه ملاک قرار می‌گرفت و مطابق با آن، مصحف‌های دیگر تصحیح می‌شد.
پایگاه اسلام کوئست.
