تفسیر مجاهد
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: تفسیر مجاهد، تفسیر قتاده، تفسیر زجاج.
پرسش: در
تفاسیر، بعضاً تفسیرهایی از «مجاهد»، «قتادة» و «زجّاج» نقل شده است. این سه عنوان ناظر به چه کسانی است، و در چه قرنی می‌زیسته‌اند؟
پاسخ: تفسیر مجاهد، اثر ابوالحجاج مجاهد فرزند جبر و یا جبیر مکی مخزومی از مفسران
تابعین و علمای
مسلمان علوم قرآنی است.
تفسیر قتاده، اثر قتادة بن دِعامة معروف به ابوالخطاب سدوسی بصری که نابینا به
دنیا آمد؛ او فقیه مردم بصره و دانا به
علم انساب و اشعار
عرب بود.
«تفسیر معانی القرآن و اعرابه»، اثر ابراهیم بن سری بن سهل ابواسحاق زجاج است که در شکل «ادبی و لغوی» نوشته شده است. در این تفسیر به مباحث ادبی، بیانی و حتی به نقلیات نیز پرداخته است؛ ولی بیشتر مباحث آن بر لغت و
تفسیر لغوی مبتنی است.
تفسیر مجاهد، اثر ابوالحجاج مجاهد (۲۱ – متوفی ۱۰۲ یا ۱۰۳ یا ۱۰۴ یا ۱۰۵ق)
فرزند جبر و یا جبیر مکی مخزومی از مفسران تابعین و علمای علوم قرآنی شیعه است.
مجاهد علوم و فنون تفسیر را از ابن عباس آموخت و ابن حجر عسقلانی در «
تهذیب التهذیب» افزون بر ابن عباس، وی را از شاگردان حضرت علی بن ابی‌طالب ـ علیه‌السلام ـ نقل کرده است.
ابن عساکر در
تاریخ دمشق و سایرین می‌نویسند که مجاهد سی مرتبه
قرآن کریم را بر ابن عباس عرضه نمود و تفسیر آیات
قرآن را یک‌یک سؤال کرد.
مجاهد از بزرگ‌ترین شاگردان ابن عباس به‌شمار می‌رود؛ به‌طوری‌که هر جا از
ابن عباس نقل می‌کند، آن را تفسیر ابن عباس می‌گویند و هر جا از طریق تعقل و نظر خود بگوید، آن را تفسیر مجاهد می‌نامند.
وی به
سفر در بلاد اسلامی پرداخت و در بیشتر موارد، دانشمندان آن شهرها از محضر او بهره‌مند می‌گشتند و نیز مدتی در کوفه تفسیر قرآن
تدریس می‌نمود.
تفسیر مجاهد به
زبان عربی به شیوه روایی در هشت جلد موجود است. این تفسیر به‌گونه ناپیوست تنها به ترجمه لغات و احیاناً در برخی آیات، از اشاره‌ای کوتاه به نقل
روایت یا آرای گذشتگان که مقصود، ابن عباس است تجاوز نمی‌کند و شامل تفسیر همه آیات نیست، تنها از هر
سوره چند
آیه توضیح داده شده است.
این تفسیر در کتاب‌های معتبر سنی و
شیعه نقل شده است. بیشتر آن را طبری در تفسیر خویش و نیز بخاری، شافعی و سایرین از
اهل سنت در کتاب‌های خود ثبت کرده‌اند. مجاهد بسیاری از فضائل حضرت
امام علی علیه‌السلام و خاندان
عصمت و
طهارت ـ علیهم‌السلام ـ را که در قرآن کریم نازل شده، نقل می‌نماید.
این تفسیر به روایت ابویسار، عبدالله بن ابی‌نجیح، ثقفی کوفی (متوفای ۱۳۱) است که به‌نام او شهرت یافته است و یکی از سرشارترین منابع تفسیری پیشینیان محسوب می‌شود.
دربارۀ آن گفته‌اند: تفسیر ابن ابی‌نجیح از مجاهد، صحیح‌ترین تفسیر است؛ بلکه تفسیری صحیح‌تر و برتر از تفسیر ابن ابی‌نجیح، در میان تفاسیر قدما، در دسترس نیست.
مجاهد پس از
آزادی از زندان مجدداً به مکه مکرمه بازگشت و در حال
سجده دار فانی را وداع گفت.
ابوالخطاب سدوسی بصری، معروف به قتادة بن دِعامة (۶۱ - ۱۱۷ق) که نابینا به دنیا آمد؛ او از تابعان و از علمای بزرگ بود؛
فقیه مردم بصره و دانا به
علم انساب و
اشعار عرب بود.
قتادة، از علمای برجسته عصر خویش در عراق بود و از مشاهیر مفسران
تابعین است.
مفسران اقوال او را در تفسیر آیات
قرآن در تفاسیر خود نقل کرده‌اند؛ ولی تفسیر او فعلاً وجود ندارد. داودی در «طبقات المفسرین» و ذهبی در «تذکرة الحفاظ» به شرح حال وی در
تفسیر پرداخته‌اند.
او با
امام باقر علیه‌السلام جریان‌هایی دارد که از آن جمله است این روایت: ابوحمزه ثمالی می‌گوید: در مسجد رسول خدا ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ نشسته بودم که مردی جلو آمد و گفت: ابوجعفر را می‌شناسی؟ گفتم: آری، چه مشکلی داری؟ گفت: چهل مسئله آماده کرده‌ام تا از او بپرسم و آنچه درست است، بپذیرم و آنچه نادرست و باطل است، رها کنم. هنوز سخن او تمام نشده بود که امام باقر ـ علیه‌السلام ـ در‌حالی‌که عده‌ای از خراسانی‌ها و دیگران گرد او را گرفته بودند و از مناسک
حج مسائلی از او می‌پرسیدند، وارد شد. حضرت در جایگاه خود قرار گرفت و آن مرد هم در نزدیکی حضرت نشست. وقتی مردم پراکنده شدند، امام باقر ـ علیه‌السلام ـ متوجه او شد و پرسید: تو که هستی؟ گفت: قتادة بن دعامه بصری. آن حضرت فرمود: فقیه مردم بصره تویی؟ گفت: بله. آن حضرت فرمود: به خود بیا ای قتاده! خدای تعالی عده‌ای را آفرید؛ پس آنان را
حجت بر مردمان قرار داد و آنان ـ همچون کوه‌ها ـ نگهدار زمین‌اند. دستورات او (خدا) را به پا می‌دارند. در
علم ازلی الاهی گرامی شمرده شده‌اند؛ چون پیش از آفرینش آنان را برگزید. آنان سایه‌های لطف و عنایت حق هستند که در کنار عرش الاهی قرار دارند. قتاده مدتی
سکوت کرد سپس گفت: به خدا قسم در مجلس فقهای زیادی و حتی رو به روی ابن عباس نشستم و در مواجهه با آنان هیچ‌گاه آن‌گونه که در برابر تو خود را باخته‌ام مضطرب نشدم.
امام علیه‌السلام فرمود: می‌دانی کجا هستی؟ تو در برابر خانه‌هایی هستی که خداوند خواسته با آنها بلند مرتبه یاد شود و در هر صبحگاه و شامگاه مردانی او را
تسبیح گویند که هیچ‌گونه داد و ستد و تجارتی آنان را از
یاد خدا و به پا دارای
نماز و پرداخت
زکات باز نمی‌دارد. آن‌گاه فرمود: تو در چنان جایی هستی و ما آن مردانیم. قتاده گفت: به خدا قسم راست گفتی؛ فدایت شوم، به خدا اینها خانه‌های سنگی و گلی نیستند.
«تفسیر معانی القرآن و اعرابه»، اثر ابراهیم بن سری بن سهل ابواسحاق زجاج است که در شکل «ادبی و لغوی» نوشته شده است. در این تفسیر به مباحث ادبی، بیانی و حتی به نقلیات نیز پرداخته است؛ ولی بیشتر مباحث آن بر لغت و
تفسیر لغوی مبتنی است.
زجاج به گواهی کسانی که شرح حال وی را نوشته‌اند، اهل فضل و متدین بوده است. او به کار شیشه‌گری می‌پرداخت.
ولی همتش او را درمیان لغوی‌ها و نحوی‌های عرب به مقام شامخی از
علم رساند. او با فراگیری علوم تا آنجا ارتقاء درجه می‌یابد که زجاج شیشه‌گر هم‌نشین مخصوص وزیر عبیداللّه بن سلیمان بن وهب می‌شود و به‌حدی مورد
اعتماد او قرار می‌گیرد که از وی می‌خواهد ادبیات را به فرزندش قاسم بیاموزد و هنگامی که قاسم بن عبیداللّه به وزارت می‌رسد، از طریق او
مال فراوانی نصیب زجاج می‌شود.
او شاگردان و کتاب‌هایی علمی از خود باقی گذارد، اساتید بزرگ نحو و لغت از شاگردان وی بودند. ابوعلی فارسی از او
علم آموخت و ابوجعفر نحاس مصری نزد او تلمذ کرد. شاگرد دیگرش ابوالقاسم عبدالرحمان زجاجی صاحب کتاب
الجمل در نحو، خود را منتسب به او دانسته است.
ابن ندیم در گفتاری که دارد، تاریخ تألیف این
کتاب را تعیین می‌کند و می‌گوید: «من روی جلد کتاب معانی القرآن خواندم که ابواسحاق زجاج املای کتاب خود موسوم به معانی القرآن را در صفر سال ۲۸۵ قمری آغاز کرد و در ماه ربیع‌الاول سال ۳۰۱ قمری به پایان رسانید».
این کتاب با نام «اعراب القرآن» توسط دارالکتاب المصری و دارالکتب اللبنانی در قاهره و بیروت به تحقیق ابراهیم ابیاری چاپ شده است.
پایگاه اسلام کوئست.
