درمان تکبر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: تکبر، تواضع، گناهان کبیره.
پرسش: راه درمان تکبر چیست؟
پاسخ: تکبّر یعنی این‌که آدمی خود را بالاتر از دیگران ببیند، و معتقد شود که بر آن‌ها برتری دارد و دیگری را کوچک شمارد. تکبر و خودبرتربینی، گاه
انسان را در برابر
خدا و
پیامبران و فرستادگان الهی به تمرّد و سرکشی می‌کشاند و گاه او را در میان همنوعان و بندگان خدا به برتری‌جویی وامی‌دارد.
برای درمان تکبر شیوه‌هایی، هم در مقام
علم هم در مقام عمل، ذکر کرده‌اند. در مقام علم، راه درمان تکبر،
شناخت عظمت خدا و وقوف به اختصاص این صفت به اوست. فرد با چنین شناختی، به دوری خود از عظمت هم پی می‌برد.
در مقام عمل، توصیه کرده‌اند که انسان در گفتار و کردار دقیق شود تا آنچه از او پدید می‌آید از سر تواضع و به دور از خودپسندی باشد. در این باره در فقه توصیه‌های بسیاری در موارد مختلف وجود دارد؛ مثلاً یکی از علل تحریم ظرف
طلا و نقره را اظهار تکبر در استفاده از چنین ظرف‌هایی دانسته‌اند یا به همین سبب بعضی لباس‌ها را برای
نمازگزار مکروه شمرده‌اند.
از دیگر راه‌های درمان تکبر این است که انسان به آنچه موجب تکبر می‌شود، توجه نکند؛ یعنی
محاسن و امتیازات خود را در نظر نگیرد و درعوض همواره عیوب خود را در نظر داشته باشد. همچنین خود را با افراد فرودست‌تر مقایسه نکند تا کمالات خود را بزرگ نبیند.
تکبر از
گناهان بزرگ و زمینه‌ساز
شرک به
خداوند و دشمنی با دیگر همنوعان است. اگر انسان بتواند این بیماری را درمان کند، از بسیاری گناهان و رفتارهای ناپسند در امان خواهد بود، حال مفهوم تکبر و راه‌های درمان آن را بیان می‌کنیم.۰
معنای تکبر این است که فردی با رفتار و کردار خود وانمود کند که از دیگران برتر و بالاتر است؛ برای این‌که بتوانیم این صفت ناپسند را درمان کنیم، باید بدانیم تکبر چگونه به وجود می‌آید. در این باره
دانشمندان اعتقاد دارند که تکبر از نتایج خودبینی و عجب بوده و از آن نشئت می‌گیرد.
تبیین روان‌شناختی تکبر، ما را به این حقیقت رهنمون می‌سازد که ریشه اصلی تکبر از نقص و نقصانی است که در شخص متکبر وجود دارد و او ناخودآگاه می‌کوشد با ابراز تکبر نقص را جبران نماید.
از
امام صادق (علیه‌السلام) نقل شده است که فرمودند: «
ما من احدٍ تکبَّر الا لِذلة وَجَدَها فی نفسه»؛
هر که تکبر کند، این بزرگ‌بینی بر اثر
ذلت و نقصی است که در خود او وجود دارد.
امیرالمؤمنین
علی (علیه‌السلام) می‌فرماید: «برحذر باش از تکبر؛ زیرا که آن از
گناهان بزرگ است».
نقصی که در فرد وجود دارد و باعث تکبر می‌شود، در برخی روایات بیان شده؛ ازاین‌رو باید آن‌ها را شناخت و به درمان یکایک آن‌ها پرداخت.
امام صادق (علیه‌السلام) فرمود: «کسی تکبر نمی‌ورزد، جز آن‌که کمبود
شخصیت و ذلتی در درون خود احساس می‌کند».
دومین عامل تکبر، حماقت فرد است.
امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) فرمود: «حماقت مایه تکبر است».
مقصود از حماقت، ساده‌لوحی، بی‌خردی و کم‌عقلی است. شخص احمق شخصی است که از
عقل و خرد خودش در کارهای روزمره کمتر استفاده می‌کند».
علی (علیه‌السلام) فرمود: «تکبر دام بزرگ
شیطان است».
همان‌گونه که شیطان در برابر خداوند تکبر ورزید و احساس خود بزرگ‌بینی در وی دست داد، نفوذ شیطان در انسان باعث می‌شود که انسان نسبت به خداوند، یا دیگر همنوعان تکبر نموده خود را به تراز آنچه هست، ارزیابی کند.
انسان متکبر ممکن است به چند چیز تکبر بورزد: توانایی و مال و
ثروت،
عبادت،
علم و دانش، نسب، جمال و
زیبایی ظاهری،
شجاعت و
قدرت،
مقام و مسئولیت و منزلت اجتماعی و... .
راه‌های درمان تکبر، عبارت‌اند از:
امام حسن (علیه‌السلام) فرمود: کسی که عظمت و بزرگی خدا را درک کند، شایسته نیست که
تکبر ورزد و اظهار بزرگی کند؛ بلکه می‌باید در برابر عظمت خدا، از خود تواضع نشان دهد.
اساساً
تکبر نیز (مانند دیگر صفات ناپسند اخلاقی) از بیماری‌های روحی و روانی است که دامن‌گیر انسان می‌شود. طبیعی است برای درمان این بیماری خطرناک باید انسان و ویژگی‌های او شناخته شود؛ از جمله راه‌های
شناخت خود، خودنگری است.
هر
قدر ارزشمندی انسان کامل‌تر گردد، در بازنگری به روحیات خود احساس کوچکی و خردی کرده، خود را از دیگران کوچک‌تر و پایین‌تر خواهد دید.
امیرمؤمنان (علیه‌السلام) فرمود: «درشگفتم از آدم مبتکر! کسی که دیروز نطفه‌ای بیش نبود و فردا هم مرداری بیش نخواهد بود و در عین حال تکبر می‌ورزد».
نکته‌ای تربیتی که در این روایت وجود دارد این است که شخص متکبر باید
قدری درباره خودش تأمل کند، از چه آفریده شده و سرانجام این بدن مادی او چه خواهد بود. اگر حقیقت انسان به این بدن مادی است که تکبر جایگاهی ندارد (چون انسان از پست‌ترین چیز آفریده شده) و اگر
حقیقت انسان به
روح و بعد معنوی اوست، باید تلاش کرد که
معنویت را در خویش تقویت نموده و ریشه تکبر را بخشکاند.
یکی از عوامل مؤثر در درمان تکبر این است که فرد، خود متکفل کارهای روزمره خود باشد و کارهایش را به دیگران تحمیل نکند تا کم‌کم احساس بزرگی ننماید.
امام صادق ـ علیه‌السلام ـ فرمود: «کسی که
لباس خود را وصله کند و کفش خود را با دست خود بدوزد و بار خود را خود بر دوش گیرد، او از بیماری تکبر در امان خواهد بود».
یکی دیگر از راه‌های درمان تکبر این است که فرد به
یاد مرگ افتد.
علی ـ علیه‌السلام ـ فرمود: «فخر و مباهات را کنار بگذار، تکبر را از خود دور ساز، به یاد
قبر خود باش».
برای درمان و جلوگیری از تکبر باید به
عبادت پرداخت.
علی ـ علیه‌السلام ـ فرمود: «خداوند
نماز را جهت منزه ساختن انسان‌ها از تکبر، مقرر داشته است».
تواضع ضد کبر و درمان قطعی تکبر است و معنای آن را فروتنی و شکسته‌نفسی گفته‌اند. تواضع نسبت به چند چیز صورت می‌پذیرد؛ مثل تواضع نسبت به خداوند،
دین خدا،
پیامبر و
امام،
مؤمنان و مردم. تنها در مقابل اشخاص متکبر و خودخواه
تواضع پسندیده نیست؛ البته باید دقت کرد که تواضع از صفت بد چابلوسی و
تملق سر در نیاورد.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «درمان تکبر»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۱۱/۱۳.
