• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

شب‌ زنده‌داری

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



کلید واژه: شب،نیمه شب، شب زنده داری، تهجد، سهر، نماز شب.
پرسش: شب‌زنده‌داری به چه معناست و به مصادیقی تعلق دارد؟
پاسخ: شب زنده داری به مصادیق زیادی مانند خواندن نماز شب، د دعا و مناجات و غیره تعلق دارد.



این دو عنوان اخلاقی، در منابع قرآنی، روایی و اخلاقی با تعابیری چون « تهجد »، به معنی اعمالی که پس از بیدار شدن از خواب گزارده می‌شود
[۲] راه روشن(ترجمه المحجة البیضاء)، سید محمد صادق عارف؛ مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ اول، ۱۳۷۲ هجری شمسی‌، ج۲، ص۷۹.
و « سهر » به معنای بیدار ماندن در شب و « قیام اللیل » به معنای به‌پاخواستن در شب برای عبادت مطرح شده است و بسیار ملازم هم هستند گرچه یکی نمی‌باشند؛ زیرا واژه‌های مذکور به معنی عبادت در شب‌ها(هر عبادتی گرچه خدمت به بیمار و شیر دادن بچه ) در فاصله‌ی پس از نماز عشاء تا اذان صبح است؛ گرچه از نظر زمانی، نیمه‌ی شب بهتر است
[۵] سیوطی جلال الدین؛ الدرالمنثور فی تفسیرالمأثور، کتابخانه آیةالله مرعشی نجفی - قم، ۱۴۰۴ ق، ج۶، ص۱۱۷.
همان‌طور که نماز شب، برترین اعمال شب‌زنده‌داران است.
[۶] قمی، علی بن ابراهیم؛ تفسیر قمی، دار الکتاب - قم، چاپ چهارم، ۱۳۶۷ ش، ص۱۶۸.قمی، علی بن ابراهیم؛ تفسیر قمی، دار الکتاب - قم، چاپ چهارم، ۱۳۶۷ ش، ص۱۶۹.



علمای اخلاق چون مرحوم فیض
[۷] فیض کاشانی، ملا محسن؛ المحجة البیضاء، چاپ دفتر انتشارات اسلامی، چاپ چهارم، ۱۴۱۷ هجری،‌ج۳، ص۳۴۲.
و مرحوم ملکی تبریزی
[۸] ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا؛ أسرار الصلاة، تهران، انتشارات پیام آزادی، ۱۳۷۸، چاپ هشتم، ص۴۵۸.
و جناب نراقی و امام خمینی
[۹] خمینی، روح الله؛ چهل حدیث، مؤسسه‌ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ بیستم، ۱۳۷۸، ص۲۰۳.
شب‌زنده‌داری را در چند مصداق عبادی چون دعا و قرائت قرآن و به ویژه نماز شب خلاصه کرده‌اند، اما حقیقت این است که در منابع اسلامی، مصادیق شب‌زنده‌داری بیشتر از نماز شب است:

۲.۱ - بیداری شب به ذکر خدا

قرآن کریم می‌فرماید: «در بخشی از شب او را تسبیح کن»و امام خمینی(ره) از اساتید خود نقل می‌فرماید: کار سازترین عمل ‌ در تأثر قلب ، سجده طولانی در دل شب که یک ساعت و یا لا اقل سه ربع ساعت به درازا کشد و در آن گفته شود:لا اله الا أنت سبحانک انّی کنت من الظّالمین.
[۱۱] امام خمینی، آداب الصلاة، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ هفتم، ۱۳۷۸، ص۱۶۴.


۲.۲ - بیداری شب به تلاوت قرآن

پیامبر اکرم (ص) فرمود: هر کس شبی ده آیه از قرآن بخواند از بی‌خبران شمرده نمی‌شود.

۲.۳ - بیداری شب به خدمت به خلق

وقتی امام صادق (ع) نماز عشا را به‌جا می‌آورد و پاسی از شب می‌گذشت کیسه‌ای پر از نان و گوشت و پول بر می‌داشت و آن را بر گردن خود حمل می‌کرد و بین فقرای مدینه‌ تقسیم می‌کرد.
در روایت است هر که در راه حاجت برادر مؤمنش ساعتی از شب یا روز گام بردارد، خواه آن حاجت را برآورد یا نه، برای او از اعتکاف دو ماه بهتر است.
[۱۴] مجتبوی، سید جلال الدین(مترجم)؛ علم اخلاق اسلامی، انتشارات حکمت، چاپ چهارم، ۱۳۷۷، ج۲، ص۳۰۷.
همچنین در روایتی آمده است که مردی خدمت نبیّ‌اکرم(ص) آمد و عرض کرد: «من مردی جوان هستم و جهاد را دوست دارم و مادری دارم که از آن اکراه دارد. فرمود: برگرد و با مادر خود باش، به خدائی که مرا به حق برانگیخته است آرام گرفتن مادر تو با تو در یک شب بهتر است از یک سال جهاد در راه خدا »

۲.۴ - بیداری شب به تحصیل علم

نبیّ اکرم(ص) فرمود: شب‌زنده‌داری درست نیست مگر در در سه چیز: طلب علم ، تهجد و قرائت قرآن ، بردن عروس به خانه‌ی شوهر (که مستحب است شب باشد نه روز )
[۱۶] سید فضل الله راوندی؛ النوادر للراوندی، دار الکتاب - قم، چاپ: اول، بی‌تا، ص۱۳.


۲.۵ - بیداری شب در اثر درد بیماری

امام باقر (ع) فرمود: شب‌بیداری یک شب در اثر بیماری ، ‌از عبادت یکسال برتر است.

۲.۶ - هر نوع شب‌ْبیداری در راه رضای خدا

همانطور که روایت است هر چشمی در قیامت گریان است مگر سه چشم : یکی از آن‌ها چشمی است که در راه خدا بیداری کشد.

۲.۷ - بیداری شب به نماز شب

نماز شب هشت رکعت است و هر دو رکعت به یک سلام ختم می‌شود. سپس دو رکعت نماز شفع به یک سلام و یک رکعت نماز وتر است.
[۱۹] کمره‌ای، محمد باقر؛ امالی شیخ صدوق-ترجمه کمره‌ای، اسلامیه - تهران، چاپ: ششم، ۱۳۷۶ش، ص۶۴۱.
نماز شب در سفر که نافله‌های روز ساقط است، ساقط نشده
[۲۰] محمد باقر کمره‌ای، پیشین، ص۶۴۵.
و در همه حال برای مردم مستحبّ مؤکّد و برای پیامبر اکرم(ص) واجب بود.
[۲۱] مهدوی کنی، نقطه‌های آغاز در اخلاق عملی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ هفتم، ۱۳۷۶، ج۱، ‌ص۴۵.



امام باقر (ع) از جد خود نقل فرمود که برای خدای تعالی نداکننده‌ای است که در سحرها فریاد میزند که آیا خواننده‌ای هست که او را جواب دهم و حاجت و نیازمندیش را برآورم، استغفارکننده‌ای می‌باشد که من او را بیامرزم، طلب‌کننده‌ای هست که او را عطا کنم.
[۲۲] دیلمی حسن، پیشین، ج۱، ص۹۲.

امام خمینی (ره) می‌فرماید: سیره ائمه هدی(ع) و مشایخ عظام و علماء اعلام بر مواظبت بر نماز شب بوده بلکه بیداری در آخر شب را با قطع نظر از عبادت اهمیت می‌دادند.
[۲۳] امام خمینی، چهل حدیث، مؤسسه‌ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ بیستم، ۱۳۷۸، ص۲۰۲.
زیرا شب، هنگام انزوای از خلق و انقطاع از مشاغل روز است که انسان را به خلوت و وحدت می‌کشاند و خلوت و وحدت به توحّد می‌رسانند و تا انسان به توحّد نرسیده است به ادراکات عقلی و سیر انفسی نائل نمی‌گردد.
[۲۴] حسن زاده آملی، نور علی نور، انتشارات تشیّع، چاپ ششم، ۱۳۷۶، ص۵۶.



خدای متعال، مومنین را به وصف « استغفارکنندگان در سحرگاهان » ستوده است.چه این استغفار سحرگاهی در نماز شب باشد چه در غیر آن
[۲۷] موسوی همدانی، سید محمد باقر؛ ترجمه تفسیر المیزان، دفتر انتشارات اسلامی جامعه‌ی مدرسین حوزه علمیه قم - قم، چاپ پنجم، ۱۳۷۴ ش، ج‌۳، ص: ۱۷۷
و به رسول گرامی‌اش دستور داده است که پاسی از شب را (از خواب برخیز، و) قرآن(و نماز ) بخوان! این یک وظیفه اضافی برای توست امید است پروردگارت تو را به مقامی در خور ستایش برانگیزد! و شب‌زنده‌داران را خردمندانی دانسته است که خدا را در حال ایستاده و نشسته، و آن گاه که بر پهلو خوابیده‌اند، یاد می‌کنند.
و فرمود: مسلّماً نماز و عبادت شبانه پابرجاتر و با استقامت‌تر است ؛ زیرا نماز شب استوارترین و صائب‌ترین سخن است، برای اینکه در نماز شب حضور قلب بیشتر و توجه به کلام دقیق‌تر است.
[۳۱] موسوی همدانی، سید محمد باقر؛ پیشین، ج‌۲۰، ص: ۹۹.



در احادیث بسیار وارد است که نماز شب شرف مؤمن است و زینت آخرت، چنانچه مال و اولاد زینت دنیاست‌.
[۳۳] طوسی، ابو جعفر محمد بن حسن؛ تهذیب الأحکام، دار الکتب الإسلامیة - تهران - ایران، چاپ‌چهارم، ۱۴۰۷ ه ق،‌ج۲، ص۱۲۰.
حضرت رسول(ص) در وصیتش به امیرالمؤمنین (ع) فرمود: که بر تو باد به نماز شب خواندن و سه مرتبه این کلام را تکرار کرد.
[۳۴] شیخ حسن دیلمی، پیشین، ج۱، ص۹۲.
در روایت است که ‌ هر کس در نماز وترش که آخرین رکعت نماز شب است، هفتاد بار در حال ایستاده‌بگوید:" استغفر اللَّه و اتوب الیه" و تا یک سال این عمل را ادامه دهد خدای تعالی او را در درگاه خود از مصادیق" مستغفرین بالاسحار" به حساب آورده و آمرزش خدای تعالی برایش حتمی خواهد شد. و شاید مهم‌ترین فضیلت نماز شب در این روایت باشد که امام صادق (ع) فرمود: از ما نیست کسی که نماز شب نخواند.
[۳۶] حرّ عاملی، محمد بن حسن بن علی؛ تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام - قم - ایران، چاپ‌اول، ۱۴۰۹ ه ق،‌ ج۸، ص۱۶۲.



آخوند ملاحسینقلی همدانی (ره) می‌گوید: از طالبان آخرت، احدی به مقامی از مقامات دینی نرسید مگر آنانکه اهل تهجد و شب زنده‌داری بودند.
[۳۷] ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا؛ پیشین، ص۴۶۲.ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا؛ پیشین، ص۴۶۳.

شیخ أنصاری (ره) به شاگردان دستور می‌داد که حتماً باید نماز شب بخوانند و خیلی روی این معنی تأکید داشت.
[۳۸] طهرانی، سید محمّد حسین حسینی؛ ولایت فقیه در حکومت اسلام(۴-۱)، علامه طباطبایی - مشهد مقدس، چاپ سوم، ۱۴۲۸ه.ق،‌ ج۴،‌ ص۹۶.

علامه طباطبایی (ره) امر شانزدهم از امور ضروری برای سالک را شب‌زنده‌داری می‌داند
[۳۹] طهرانی، سید محمّد حسین حسینی؛ رسالة لُبّ اللباب فی سیر وسلوک أولی الألباب، دار المحجة البیضاء - بیروت، چاپ چهارم، ۲۰۱۰ – ۱۴۳۱، ص۱۳۲.
و نقل می‌کند که در آغاز ورودم به نجف یک روز درِ مدرسه‌ای ایستاده بودم که مرحوم قاضی از آنجا عبور می‌کردند، چون به من رسیدند دست خود را روی شانه من گذاردند و گفتند: «ای فرزند! دنیا می‌خواهی نماز شب بخوان؛ و آخرت می‌خواهی نماز شب بخوان!»
[۴۰] طهرانی، سید محمّد حسین حسینی؛ مهر تابان، علامه طباطبایی - مشهد مقدس، چاپ پنجم، ۱۴۲۳ه.ق، ص۲۶.





۷.۱ - آثار معنوی و روحی

۱. رسیدن به مقام محمود
[۴۱] حسن زاده آملی؛ پیشین، ص۱۳۰.
زیرا این معنا اختصاصی به حضرت رسول(ص) ندارد، بلکه برای غیر آن حضرت(ص) نیز میسور است، تفاوت بین آن حضرت(ص) و دیگران در درجه کمال وجودی است، نه در اصل تکامل.
[۴۲] امام خمینی؛ سرّ الصلاة، مؤسسه‌ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ ششم، ۱۳۷۸،‌ مقدمه‌ی آیت‌الله جوادی آملی، ص۱۱.امام خمینی؛ سرّ الصلاة، مؤسسه‌ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ ششم، ۱۳۷۸،‌ مقدمه‌ی آیت‌الله جوادی آملی، ص۱۲.

۲. از اسباب رسیدن حضرت ابراهیم به مقام خلّت (دوستی الهی)
[۴۳] نوری، میرزاحسین؛ مستدرک الوسائل ومستنبط المسائل، مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام - بیروت - لبنان، چاپ‌اول، ۱۴۰۸ ه ق،‌ ج۱۶، ص۲۴۴.

۳. نزدیک کننده به خداوند، پاک‌کننده‌ی گناهان و باز دارنده از گناهان.
[۴۴] راوندی، قطب الدین سعید بن عبداللَّه بن حسین؛ دعوات الراوندی - سلوة الحزین، مؤسسه آل البیت علیهم السلام - قم - ایران، چاپ‌اول، ۱۴۰۷ ه ق، ص۷۷.

۴. ابوطالب مکی از برخی علما نقل می‌کند که هر کس چهل شب را خالصانه شب‌زنده‌داری کند،‌ ملکوت آسمان را به او ارائه می‌کنند.
[۴۵] مکی ابوطالب؛ قوت القلوب، دار الکتب العلمیة، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۷ هجری قمری،‌ص ۱۷۵.

۵. چیرگی روح بر قوای بدن و تقویت اراده که کم کم زحمت آن کم می‌شود و اطاعت بدن از نفس زیاد می‌شود، چنانچه می‌بینیم اهل آن بدون زحمت ‌انجام می‌دهند.
[۴۶] امام خمینی؛ چهل حدیث، مؤسسه‌ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ بیستم، ۱۳۷۸، ص۱۲۶.

۶. جبران نواقص نمازهای یومیه دارد.
[۴۷] مهدوی کنی؛ پیشین، ص۳۳۸.


۷.۲ - آثار مادی و جسمی

۱. زیبایی چهره : آنانکه در شب با خدا خلوت می‌کنند خدا آنان را بنور خود می‌پوشاند.
[۴۸] دیلمی حسن؛ پیشین، ج۱، ص۹۲.

۲. ادای قرض
۳. از بین بردن اندوه
۴. از بین بردن درد از تن .
[۴۹] راوندی، قطب الدین سعید بن عبداللَّه بن حسین؛ دعوات الراوندی - سلوة الحزین، مؤسسه آل البیت علیهم السلام - قم - ایران، چاپ‌اول، ۱۴۰۷ ه ق، ص۷۷.

۵. تضمین کننده‌ی روزی روز
[۵۰] قمّی، شیخ صدوق، محمّد بن علی بن بابویه؛ من لا یحضره الفقیه، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم - قم - ایران، چاپ‌دوم، ۱۴۱۳ ه ق، ج۱، ص۴۷۱.
بدون زحمت و رنج.
[۵۱] دیلمی حسن؛ پیشین، ج۱، ص۹۲.


۷.۳ - آثار و فواید اجتماعی

شب‌زنده‌داران، شیران روز و راهبان شب‌اند که خداوند به وسیله‌ی انان عذاب را از امت بر می دارد
[۵۲] سیوطی، جلال الدین؛ الدرالمنثور فی تفسیرالمأثور، کتابخانه آیةالله مرعشی نجفی - قم، ۱۴۰۴ ق، ج۳، ص۲۱۶.
و این خود بزرگترین خدمت اجتماعی آنان است.
خدای متعال در سوره مزمّل به رسولش(ص) امر می‌کند که نماز شب بخواند، تا به این وسیله آماده گرفتن مسئولیتی گردد که به زودی به او محول می‌شود و بتواند در برابر حرفهای بیهوده‌ای که دشمنان می‌زنند و شاعر و کاهن یا دیوانه‌اش می‌خوانند صبر کند، و به نحوی پسندیده از آنان کناره‌گیری نماید.
[۵۴] موسوی همدانی، سید محمد باقر؛ پیشین، ج‌۲۰، ص۹۴.



مؤمن باید از ابتدای روز و در اول شب به فکر تهیه اسباب شب‌زنده‌داری باشد.
[۵۵] ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا؛ پیشین، ص۴۶۵.
بنابراین این اسباب بر سه دسته هستند:
در طول روز: از امور مهم، خواب در روز و در اول شب است
[۵۶] ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا؛ پیشین، ص۴۶۵.
همان‌طور که نبیّ‌اکرم(ص) فرمود: از خواب قیلوله برای بیداری یاری بخواهید.
[۵۷] شیخ حسن دیلمی، پیشین، ج۱، ص۹۱.
همچنین نقل است پیامبر اکرم (ص) در اوّل شب پس از نماز عشا می‌خوابید.
[۵۸] راه روشن(ترجمه المحجة البیضاء)، پیشین، ج۲، ص۵۱۸.
در روایت است که شیعیان اهل‌بیت (ع) اول شب می‌خوابند.
[۵۹] قمّی، شیخ صدوق، محمّد بن علی بن بابویه؛ من لا یحضره الفقیه، پیشین، ج۱، ص۴۷۹، ج۱، ص۴۸۱.

قبل از خواب و هنگام خواب:حالات اول شب در توفیق آخر شب مؤثر است لذا سزاوار است که انسانی که قصد تهجد دارد بر وظایف و آداب خوابیدن مواظبت داشته باشد تا توفیق قیام برای نماز شب نصیبش شود.
بخشی از این وظایف مهم عبارتند از:
۱. محاسبه نفس .
۲. با طهارت و یاد خدا به بستر رفتن
۳. قرائت ادعیه و اذکار قبل ازخواب.
[۶۰] ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا؛پیشین، ص۴۶۷.

۴. خواست قلبی برای بیدار شدن: امام باقر (ع) فرمود: هر کس نیت کند که هر ساعتی که خدا بخواهد بیدار شود خدا همانا دو فرشته باو گمارد که در آن ساعت او را بجنبانند.
[۶۱] قمّی، شیخ صدوق، محمّد بن علی بن بابویه؛ من لا یحضره الفقیه، پیشین، ج۱، ص۴۷۹.

بعد از بیدار شدن از خواب: مرحوم قاضی به شاگردان خود دستور داده بود که در میان شب چون برای نماز شب بر می‌خیزید چیز مختصری تناول کنید؛ مثل چای یا دوغ یا یک خوشه انگور ، یا چیز مختصر دیگری که بدن شما از کسالت بیرون آید و نشاط برای عبادت داشته باشید.
[۶۲] طهرانی سید محمد حسین حسینی؛ روح مجّرد، علامه طباطبایی، مشهد مقدس، چاپ هشتم، ۱۴۲۵ ه.ق،‌ ص۷۶.



۱. تنبلی : حضرت نبیّ اکرم(ص)فرمود: کسی نیست مگر اینکه در شبی دو مرتبه فرشته‌ای او را از خواب بیدارش می‌کند و می‌گوید: بنده‌ی خدا بنشین و به یاد خدا باش در مرتبه‌ی سوم که فرشته او را بیدار می‌کند اگر آگاه نشد شیطان در گوشش ادرار می‌کند.
[۶۳] شیخ حسن دیلمی؛ پیشین، ج۱، ص۹۱.

۲. پرخوری سبب پرخوابی می‌شود و پرخوابی نیز سبب از دست رفتن نماز شب می‌شود.
[۶۴] نراقی، ملا احمد؛ معراج السعادة، انتشارات هجرت، چاپ پنجم، ۱۳۷۷،‌ص ۳۱۴.

۳. مطلق گناهان به‌ویژه دروغ .
۴. در روایات آمده است که بنده یک یا دو شب از تهجد و شب زنده داری محروم می‌گردد برای اینکه به خود عجب نکند.
[۶۷] ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا؛ پیشین، ص۴۰۳.



امام باقر(ع) فرمود: نماز شب ارمغان مؤمن به سوی پروردگارش است پس ارمغان‌های خویش را برای پروردگارتان نیکو کنید که خدا جائزه‌های شما را نیکو کند؛ زیرا که این ارمغان را نگهداری نمی‌کند مگر مؤمن درستکار راستگو .
[۶۸] شیخ حسن دیلمی؛ پیشین، ج۱، ص۹۲.

در این زمینه آداب و وظایف مفصل و دعاهاو مناجات‌هایی از ائمه (ع) رسیده است که مضامین عالی و بلندی دارند و با شئون محضر پروردگار و احوال سالکین إلی اللّه از هر مرتبه و مقامی باشند مناسبت دارد
[۶۹] ملکی تبریزی؛ پیشین، ص۴۷۲.
و برخی از آنها عبارتند از: مسواک زدن و خود را معطر نمودن،
[۷۰] برقی احمدبن محمد بن خالد؛ المحاسن، دارالکتب الإسلامیة، قم، ۱۳۷۱ هجری قمری، ج۲، ص۵۵۹.
نظر کردن به آسمان و قرائت آیات آخر سوره آل عمران
[۷۲] راه روشن(ترجمه المحجة البیضاء)، پیشین، ج۲، ص۵۰۷.
حضور قلب در استغفارات و آنچه که بر زبان می‌آورد تا در مقام مناجات و گفتگوی با خدا، دروغ نگوید.
[۷۳] ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا؛ پیشین، ص۴۷۳.ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا؛ پیشین، ص۴۷۴.



۱. ریاکاری در نماز شب: نوعی از ریای آشکار در نماز شب وجود دارد که از ریای پنهان هم پنهان‌تر است، و آن این است که صاحبش را به عمل وادار نمی‌کند ولی انجام عمل را برایش آسانتر می‌کند مثلا کسی که اهل نماز شب است ولی بیدار شدن برای او مشکل است در صورتی که گرفتار این مرتبه ریا باشد هنگامی که مهمان دارد برای بیدار شدن آمادگی بیشتری پیدا می‌کند.
[۷۴] شبر، سیدعبدالله؛ الأخلاق، ترجمه‌ی جباران محمدرضا، قم، انتشارات هجرت، ۱۳۷۸، چاپ چهارم، ۲۷۰.

۲. تهجد بدون تفکر : دو رکعت متوسّط با فکر بهتر است از ایستادن یک شب در صورتی که قلب غافل باشد.» خوشا خواب زیرکان و افطار کردنشان
[۷۵] سید رضی؛ نهج البلاغة، هجرت - قم، چاپ: اول، ۱۴۱۴ ق،‌ص ۴۹۵.

۳. کوتاهی در ادای فرائض و انجام واجبات .
[۷۶] شبر، سیدعبدالله؛ الأخلاق، پیشین، ص۳۲۷.

۴. تکبر : نبیّ اکرم(ص) وقتی فضایل نماز شب را ذکر نمودند در ادامه فرمود: پس قدر این فرصت را بدانید که چه عاقبت خوبی است زمانی که از عجب و ریا سالم بماند.
[۷۷] شیخ حسن دیلمی؛ پیشین، ص۹۲.
البته مسرور شدن به تهجد با تواضع و فروتنی کردن برای خدا و شکر او بر این توفیق و طلب زیاده کردن عجب نیست و ممدوح است.
[۷۸] امام خمینی؛ چهل حدیث، پیشین، ص۶۲.



استاد بزرگ اخلاق، مرحوم ملکی تبریزی می‌فرماید: بعضی از مردم هستند که شیطان از سمت راست (سپس از پیش رو و از پشت سر ، و از طرف راست و از طرف چپ آنها، به سراغشان می‌روم و بیشتر آنها را شکرگزار نخواهی یافت!») بر آنها وارد می‌شود و آنها را به خیال اینکه مطالعه از شب زنده داری افضل است از این فضیلت عظمی باز می‌دارد و این چیزی جز غرور و فریب نیست.
زیرا نماز شب یکی از مهمات در راه تهذیب نفس که واجب عینی است می‌باشد ولی تحصیل علم واجب کفایی است. مؤمن ، نماز شب را در راه تحصیل علم از مطالعه کار سازتر می‌بیند.
همانگونه که در بعضی از روایات به این مطلب تصریح شده است که علم به کثرت تعلم و مطالعه نیست، بلکه علم نوری است که خدا در دل هر یک از بندگان خود که بخواهد می‌افکند و شب زنده‌داری و مناجات در شب ، دل را نورانی می‌گرداند و باعث ثبات نور در دل مؤمن می‌شود.


۱. إسراء/سوره۱۷، آیه۷۹.    
۲. راه روشن(ترجمه المحجة البیضاء)، سید محمد صادق عارف؛ مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ اول، ۱۳۷۲ هجری شمسی‌، ج۲، ص۷۹.
۳. کلینی، ابو جعفر محمد بن یعقوب؛ الکافی، دار الکتب الإسلامیة - تهران - ایران، چاپ‌چهارم، ۱۴۰۷ ه ق، ج۱، ص۴۹.    
۴. آل‌عمران/سوره۳، آیه۱۱۳.    
۵. سیوطی جلال الدین؛ الدرالمنثور فی تفسیرالمأثور، کتابخانه آیةالله مرعشی نجفی - قم، ۱۴۰۴ ق، ج۶، ص۱۱۷.
۶. قمی، علی بن ابراهیم؛ تفسیر قمی، دار الکتاب - قم، چاپ چهارم، ۱۳۶۷ ش، ص۱۶۸.قمی، علی بن ابراهیم؛ تفسیر قمی، دار الکتاب - قم، چاپ چهارم، ۱۳۶۷ ش، ص۱۶۹.
۷. فیض کاشانی، ملا محسن؛ المحجة البیضاء، چاپ دفتر انتشارات اسلامی، چاپ چهارم، ۱۴۱۷ هجری،‌ج۳، ص۳۴۲.
۸. ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا؛ أسرار الصلاة، تهران، انتشارات پیام آزادی، ۱۳۷۸، چاپ هشتم، ص۴۵۸.
۹. خمینی، روح الله؛ چهل حدیث، مؤسسه‌ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ بیستم، ۱۳۷۸، ص۲۰۳.
۱۰. طور/سوره۵۲، آیه۴۹.    
۱۱. امام خمینی، آداب الصلاة، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ هفتم، ۱۳۷۸، ص۱۶۴.
۱۲. کلینی، پیشین، ج۲، ص۶۱۲.    
۱۳. کلینی، پیشین، ‌ج۴، ص۸.    
۱۴. مجتبوی، سید جلال الدین(مترجم)؛ علم اخلاق اسلامی، انتشارات حکمت، چاپ چهارم، ۱۳۷۷، ج۲، ص۳۰۷.
۱۵. کلینی، ابو جعفر محمد بن یعقوب؛ الکافی، دار الکتب الإسلامیة - تهران - ایران، چاپ‌چهارم، ۱۴۰۷ ه ق، ج۲، ص۱۶۰.    
۱۶. سید فضل الله راوندی؛ النوادر للراوندی، دار الکتاب - قم، چاپ: اول، بی‌تا، ص۱۳.
۱۷. طبرسی،حسن بن فضل؛ مکارم الأخلاق، انتشارات شریف رضی،چاپ چهارم، قم، ۱۴۱۲ هجری،‌ص ۳۵۸.    
۱۸. کلینی، پیشین، ج۲، ص۸۰.    
۱۹. کمره‌ای، محمد باقر؛ امالی شیخ صدوق-ترجمه کمره‌ای، اسلامیه - تهران، چاپ: ششم، ۱۳۷۶ش، ص۶۴۱.
۲۰. محمد باقر کمره‌ای، پیشین، ص۶۴۵.
۲۱. مهدوی کنی، نقطه‌های آغاز در اخلاق عملی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ هفتم، ۱۳۷۶، ج۱، ‌ص۴۵.
۲۲. دیلمی حسن، پیشین، ج۱، ص۹۲.
۲۳. امام خمینی، چهل حدیث، مؤسسه‌ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ بیستم، ۱۳۷۸، ص۲۰۲.
۲۴. حسن زاده آملی، نور علی نور، انتشارات تشیّع، چاپ ششم، ۱۳۷۶، ص۵۶.
۲۵. آل‌عمران/سوره۳، آیه۱۷.    
۲۶. ذاریات/سوره۵۱، آیه۱۸.    
۲۷. موسوی همدانی، سید محمد باقر؛ ترجمه تفسیر المیزان، دفتر انتشارات اسلامی جامعه‌ی مدرسین حوزه علمیه قم - قم، چاپ پنجم، ۱۳۷۴ ش، ج‌۳، ص: ۱۷۷
۲۸. إسراء/سوره۱۷، آیه۷۹.    
۲۹. آل‌عمران/سوره۳، آیه۱۹۱.    
۳۰. مزمل/سوره۷۳، آیه۶.    
۳۱. موسوی همدانی، سید محمد باقر؛ پیشین، ج‌۲۰، ص: ۹۹.
۳۲. کلینی، پیشین، ج۲، ص۱۴۸.    
۳۳. طوسی، ابو جعفر محمد بن حسن؛ تهذیب الأحکام، دار الکتب الإسلامیة - تهران - ایران، چاپ‌چهارم، ۱۴۰۷ ه ق،‌ج۲، ص۱۲۰.
۳۴. شیخ حسن دیلمی، پیشین، ج۱، ص۹۲.
۳۵. شیخ صدوق؛ ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، دار الرضی - قم، چاپ:اول، ۱۴۰۶ق، ص۱۷۱.    
۳۶. حرّ عاملی، محمد بن حسن بن علی؛ تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام - قم - ایران، چاپ‌اول، ۱۴۰۹ ه ق،‌ ج۸، ص۱۶۲.
۳۷. ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا؛ پیشین، ص۴۶۲.ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا؛ پیشین، ص۴۶۳.
۳۸. طهرانی، سید محمّد حسین حسینی؛ ولایت فقیه در حکومت اسلام(۴-۱)، علامه طباطبایی - مشهد مقدس، چاپ سوم، ۱۴۲۸ه.ق،‌ ج۴،‌ ص۹۶.
۳۹. طهرانی، سید محمّد حسین حسینی؛ رسالة لُبّ اللباب فی سیر وسلوک أولی الألباب، دار المحجة البیضاء - بیروت، چاپ چهارم، ۲۰۱۰ – ۱۴۳۱، ص۱۳۲.
۴۰. طهرانی، سید محمّد حسین حسینی؛ مهر تابان، علامه طباطبایی - مشهد مقدس، چاپ پنجم، ۱۴۲۳ه.ق، ص۲۶.
۴۱. حسن زاده آملی؛ پیشین، ص۱۳۰.
۴۲. امام خمینی؛ سرّ الصلاة، مؤسسه‌ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ ششم، ۱۳۷۸،‌ مقدمه‌ی آیت‌الله جوادی آملی، ص۱۱.امام خمینی؛ سرّ الصلاة، مؤسسه‌ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ ششم، ۱۳۷۸،‌ مقدمه‌ی آیت‌الله جوادی آملی، ص۱۲.
۴۳. نوری، میرزاحسین؛ مستدرک الوسائل ومستنبط المسائل، مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام - بیروت - لبنان، چاپ‌اول، ۱۴۰۸ ه ق،‌ ج۱۶، ص۲۴۴.
۴۴. راوندی، قطب الدین سعید بن عبداللَّه بن حسین؛ دعوات الراوندی - سلوة الحزین، مؤسسه آل البیت علیهم السلام - قم - ایران، چاپ‌اول، ۱۴۰۷ ه ق، ص۷۷.
۴۵. مکی ابوطالب؛ قوت القلوب، دار الکتب العلمیة، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۷ هجری قمری،‌ص ۱۷۵.
۴۶. امام خمینی؛ چهل حدیث، مؤسسه‌ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ بیستم، ۱۳۷۸، ص۱۲۶.
۴۷. مهدوی کنی؛ پیشین، ص۳۳۸.
۴۸. دیلمی حسن؛ پیشین، ج۱، ص۹۲.
۴۹. راوندی، قطب الدین سعید بن عبداللَّه بن حسین؛ دعوات الراوندی - سلوة الحزین، مؤسسه آل البیت علیهم السلام - قم - ایران، چاپ‌اول، ۱۴۰۷ ه ق، ص۷۷.
۵۰. قمّی، شیخ صدوق، محمّد بن علی بن بابویه؛ من لا یحضره الفقیه، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم - قم - ایران، چاپ‌دوم، ۱۴۱۳ ه ق، ج۱، ص۴۷۱.
۵۱. دیلمی حسن؛ پیشین، ج۱، ص۹۲.
۵۲. سیوطی، جلال الدین؛ الدرالمنثور فی تفسیرالمأثور، کتابخانه آیةالله مرعشی نجفی - قم، ۱۴۰۴ ق، ج۳، ص۲۱۶.
۵۳. مزمل/سوره۷۳، آیه۲ – ۹.    
۵۴. موسوی همدانی، سید محمد باقر؛ پیشین، ج‌۲۰، ص۹۴.
۵۵. ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا؛ پیشین، ص۴۶۵.
۵۶. ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا؛ پیشین، ص۴۶۵.
۵۷. شیخ حسن دیلمی، پیشین، ج۱، ص۹۱.
۵۸. راه روشن(ترجمه المحجة البیضاء)، پیشین، ج۲، ص۵۱۸.
۵۹. قمّی، شیخ صدوق، محمّد بن علی بن بابویه؛ من لا یحضره الفقیه، پیشین، ج۱، ص۴۷۹، ج۱، ص۴۸۱.
۶۰. ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا؛پیشین، ص۴۶۷.
۶۱. قمّی، شیخ صدوق، محمّد بن علی بن بابویه؛ من لا یحضره الفقیه، پیشین، ج۱، ص۴۷۹.
۶۲. طهرانی سید محمد حسین حسینی؛ روح مجّرد، علامه طباطبایی، مشهد مقدس، چاپ هشتم، ۱۴۲۵ ه.ق،‌ ص۷۶.
۶۳. شیخ حسن دیلمی؛ پیشین، ج۱، ص۹۱.
۶۴. نراقی، ملا احمد؛ معراج السعادة، انتشارات هجرت، چاپ پنجم، ۱۳۷۷،‌ص ۳۱۴.
۶۵. کلینی، پیشین، ج۲، ص۲۷۲.    
۶۶. شیخ صدوق؛ ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، دار الرضی - قم، چاپ:اول، ۱۴۰۶ق، ص۴۲.    
۶۷. ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا؛ پیشین، ص۴۰۳.
۶۸. شیخ حسن دیلمی؛ پیشین، ج۱، ص۹۲.
۶۹. ملکی تبریزی؛ پیشین، ص۴۷۲.
۷۰. برقی احمدبن محمد بن خالد؛ المحاسن، دارالکتب الإسلامیة، قم، ۱۳۷۱ هجری قمری، ج۲، ص۵۵۹.
۷۱. آل عمران/سوره۳، آیه۱۹۰ – ۱۹۴.    
۷۲. راه روشن(ترجمه المحجة البیضاء)، پیشین، ج۲، ص۵۰۷.
۷۳. ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا؛ پیشین، ص۴۷۳.ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا؛ پیشین، ص۴۷۴.
۷۴. شبر، سیدعبدالله؛ الأخلاق، ترجمه‌ی جباران محمدرضا، قم، انتشارات هجرت، ۱۳۷۸، چاپ چهارم، ۲۷۰.
۷۵. سید رضی؛ نهج البلاغة، هجرت - قم، چاپ: اول، ۱۴۱۴ ق،‌ص ۴۹۵.
۷۶. شبر، سیدعبدالله؛ الأخلاق، پیشین، ص۳۲۷.
۷۷. شیخ حسن دیلمی؛ پیشین، ص۹۲.
۷۸. امام خمینی؛ چهل حدیث، پیشین، ص۶۲.
۷۹. أعراف/سوره۷، آیه۱۷.    



سایت پژوهه.    


رده‌های این صفحه : اخلاق اسلامی | تهجد | فضائل اخلاقی




جعبه ابزار