مکر خدا
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: مکر،
خدا،
پرسش: معنای «مکر خدا» چیست؟
پاسخ اجمالی: مکر در اصطلاح
قرآن اختصاص به نقشه‌های شیطانی و زیان‌بخش که در فارسی امروز استعمال می‌شود ندارد، بلکه هم در مورد نقشه‌های زیان‌بخش، و هم چاره‌اندیشی‌های خوب به کار می‌رود. به همین دلیل در قرآن مجید گاهی «مکر» با کلمه «
خیر» ذکر شده است؛ همچنین مکر الهی مختص کسانی است که با خدا مکر و حیله می‌کنند و جزائی متناسب با عمل آنها است.
«وَ مَکَرُوا وَ مَکَرَ اللَّهُ وَ اللَّهُ خَیْرُ الْماکِرین؛
آنان مکر کردند، و خدا هم مکر کرد، و خدا بهترین مکرکنندگان است.»
واژه «مکر» چند بار در قرآن مورد استفاده قرار گرفت که گاهی در مورد مکر کافران و دشمنان پیامبران (علیه‌السّلام) به کار رفته و گاهی در مورد مکر خدای متعال در برابر کافران و مشرکان حیله‌گر.
منظور از «مکر کنندگان» در آیه مورد بحث،
بنی‌اسرائیل هستند که علیه
عیسی (علیه‌السّلام) برای کشتن او توطئه کردند، به قرینه آیه «فَلَمَّا اَحَسَّ عِیسی مِنْهُمُ الْکُفْرَ»
برای روشن شدن معنای این آیه نخست باید دید منظور از «مکر الهی» چیست؟
«مکر» در لغت عرب با آنچه در فارسی امروز از آن می‌فهمیم تفاوت بسیار دارد؛ زیرا در فارسی امروز «مکر» به نقشه‌های شیطانی و زیان‌بخش گفته می‌شود، در حالی‌که در لغت عرب هر نوع چاره‌اندیشی را «مکر» می‌گویند: «المکر صرف الغیر عما یقصده»؛
(مکر این است که کسی را از منظورش باز دارند). اعم از این‌که منظورش خوب باشد یا بد باشد.
بر این اساس، مکر در اصطلاح قرآن اختصاص به نقشه‌های شیطانی و زیان‌بخش که در فارسی امروز استعمال می‌شود ندارد، بلکه هم در مورد نقشه‌های زیان‌بخش، و هم چاره‌اندیشی‌های خوب به کار می‌رود. به همین دلیل در قرآن مجید گاهی «مکر» با کلمه «خیر» ذکر شده است، مانند: «وَ مَکَرُوا وَ مَکَرَ اللَّهُ وَ اللَّهُ خَیْرُ الْماکِرینَ».
و گاهی با کلمه «سیئ» آمده است، مانند: «اسْتِکْباراً فِی الْاَرْضِ وَ مَکْرَ السَّیِّئِ وَ لا یَحیقُ الْمَکْرُ السَّیِّئُ اِلاَّ بِاَهْلِه».
(دوری آنان از راه؛ به جهت استکبار و بلندپروازی در زمین و نیز به علت مکر بدی که داشتند بود، و مکر بد جز به اهل مکر برنمی‌گردد).
منظور آیه مورد بحث که «مکر» را به خدا نسبت می‌دهد؛ این است که دشمنان «
مسیح» با طرح‌های شیطانی خود می‌خواستند جلوی این دعوت الهی را بگیرند، اما خداوند برای حفظ جان پیامبر خود و پیش‌رفت آیینش تدبیر کرد و نقشه‌های آنها نقش بر آب شد.
در همین راستا از
امام رضا (علیه‌السّلام) در مورد انتساب «
خدعه»، «
استهزاء» و «مکر» به خدا (که در قرآن ذکر شده است) سؤال شد؛ آن‌حضرت فرمود: «خدای عزّ و جلّ نه استهزاء می‌کند نه خدعه و نه مکر، بلکه جزای استهزاء و مکر و خدعه را می‌دهد».
پس مکر الهی مختص کسانی است که با خدا مکر و حیله می‌کنند و جزائی متناسب با عمل آنها است. این مکر درجاتی دارد که هیچ‌کس نباید خود را از آن در امان ببیند؛
چرا که نفس انسان بسیار فریب‌کار است.
برای مثال انسان موقع انجام برخی اعمال دینی به خود مغرور می‌شود و خود را برتر از دیگران می‌داند و می‌خواهد این اعمال را دامی برای جذب کردن مردمان و صید آنان قرار دهد و با این‌کار به خیال خود خدا را فریب می‌دهد و چون خدا او را به حال خود رها کند و با اسباب مختلفی مانع این فریب‌کاری نشود و این شخص را از خواب غفلت بیدار نکند در واقع جزای مکر او را با مکر داده است. بنابراین، مکر خدا مکری نیکو است؛ چرا که جزای مکر است، اما مکر انسان ریشه در پلیدی او دارد.
پس در واقع این مکرِ خود انسان است که بر سر او می‌شکند و همین معنای مکر الهی است.
برخی از بزرگان، افعال
خداوند در قبال انسان را به آفتابی
تشبیه کرده‌اند که بر همگان یکسان می‌تابد، اما اگر جسمی مانع نور شد سایه‌ای ایجاد خواهد شد، حال اگر این جسم راست یا کج باشد سایه آن هم متناسب با آن خواهد بود. منیت انسان هم مانند جسم تاریکی است که در برابر نور خدا قرار دارد؛ این منیت باعث تاریکی خواهد شد (مثلاً عذاب و...) ولی اگر منیت نبود، فعل خداوند در قبال چنین شخصی جز نور هدایت و محبت نخواهد بود. همچنانکه خداوند با بندگان مخلص همین‌گونه است و شیطان هم با این افراد کاری ندارد و هر‌اندازه که فردِ خودپرست و
منافق در مکر خود، پیچیده‌تر عمل کند، جزای الهی هم به همان‌اندازه پیچیده خواهد بود. اما عامل آن خود فرد است. همچنانکه عامل ایجاد سایه، جسم تاریک است نه آفتاب؛ بگذریم از این‌که اگر آفتاب نبود نه نوری بود و نه ظلمتی، بلکه همه چیز تاریک بود:
مکر حق تبدیل حق بر باطل است مر جزای مکر مکر عاجل است
مکر از عجز است و فقدان و قصور نیست عاجز حق بتدبیر امور
مکرها در نفس نادرویش تست هر چه آری مکر مثلش پیش تست
پیش ضوء آفتاب از مایه‌اش هر چه آری اندر افتد سایه‌اش
شمس را نه سایه باشد نه سواد سایه هر چه آری به پیش، آن سان فتاد
چون شوی کج سایه‌ات هم کج شود راست گشتی راست در منهج شود
همچنین دان جمله فعل و خوی خویش بینی از آیینه خود روی خویش
مکر کردی هم جزایش مکر بین گفت زین و الله خیر الماکرین.
بنابراین، مکر همیشه و در همه جا بد نیست. هنگامی که این واژه در مورد خداوند به کار می‌رود به معنای خنثا کردن توطئه‌های زیان‌بار است، و هنگامی که درباره مفسدان به کار می‌رود به معنای جلوگیری از برنامه‌های اصلاحی است.
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «مکر خدا» تاریخ بازیابی۱۳۹۹/۹/۳۰.
