وثوق سندی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: وثوق صدوری، وثوق سندی.
پرسش: وثوق صدوری و
وثوق سندی به چه معناست؟
پاسخ: وثوق صدوری یعنی اطمینان از صدور یک
خبر و
روایت از معصومان و
وثوق سندی به معنای اطمینان از صحت و
اعتبار سند است. در اصطلاح حدیث‌شناسی از این دو ـ به ترتیب ـ به وثوق خبری (وثوق و اطمینان به صدور خبر از
معصوم) و وثوق مُخبری (اطمینان از
وثاقت افراد موجود در سند) نیز یاد می‌شود.
در ابتدا وثوق سندی و صدوری را مختصراً تعریف می‌کنیم:
اگر از صادر شدن یک روایت و
حدیث از معصومان ـ علیهم‌السلام ـ اطمینان پیدا کنیم، می‌گوییم نسبت به آن حدیث وثوق صدوری حاصل شده، این اطمینان می‌تواند از راه
سند حدیث (به‌طور جداگانه) یا قرائن دیگر (جداگانه یا به کمک سند حدیث) حاصل شود.
اگر از صحت سند یک حدیث، اطمینان حاصل شود، گفته می‌شود وثوق سندی نسبت به آن حاصل شده است.
در اصطلاح
حدیث‌شناسی از این دو ـ به ترتیب ـ به وثوق خبری (وثوق و اطمینان به خبر) و وثوق مُخبری (اطمینان از وثاقت افراد موجود در سند) نیز یاد می‌شود.
همان‌طور که ملاحظه می‌شود، نسبت بین این دو، عموم و خصوص من وجه است؛ یعنی گاهی وثوق سندی هست؛ ولی وثوق صدوری نیست؛ به عبارت دیگر، از صحت سند یک
روایت ا طمینان حاصل شده؛ ولی چه‌بسا قطع داریم که این روایت از
امام معصوم صادر نشده است.
امام صادق ـ علیهم‌السلام ـ وقتی سعیدبن مغیره را لعنت می‌کردند، فرمودند: او احادیثی را در لابه‌لای کتاب‌های حدیثی
اصحاب پدرم (
امام باقر) وارد کرده است؛ پس آن‌چه مطابق
قرآن و سنت است، از ما بپذیرید.
یعنی از راه سند احادیث نمی‌توانید صحت یا عدم صحت روایت را تشخیص دهید و باید وارد بحث محتوایی آن شوید.
از طرفی گاهی وثوق صدوری حاصل است؛ ولی روایت از حیث سندی مشکل دارد. روایت مقبولۀ عمربن حنظله از این دست است که با وجود راویان ضعیف یا مجهولی که دارد، ولی مورد قبول علما و
فقها در طول
تاریخ قرار گرفته است.
و درنهایت موارد متعددی است که هم وثوق سندی وجود دارد و هم وثوق صدوری و در حقیقت وثوق سندی راهی است برای رسیدن به وثوق صدوری.
ریشه‌های این بحث را می‌توان در نزد قدمای
اصحاب و محدثان بزرگ پیدا کرد. اگرچه این عنوان به‌صراحت در
کلام آنان بیان نشده است، ولی هنگامی که به فرق بین
حدیث صحیح از نظر قدما و حدیث صحیح از نظر متأخریناشاره می‌شود، بیان می‌شود که قدما در اعتماد به روایات فقط به
سند آن نگاه نمی‌کردند؛ بلکه یک‌سری از قرائن را جهت اطمینان از صحت
حدیث به کار می‌بردند؛ لذا اگر در کتاب‌های آنان به راویان ضعیفی برمی‌خوریم که از آنان روایت کرده‌اند، اشکالی بر آنان نیست؛ زیرا به صحت روایت اعتماد داشته‌اند. این مطلب، همان وثوق صدوری است و همان‌طور که در ادامه این مقاله می‌آوریم، قدما و
محدثان بزرگ به این روش پای‌بند بوده‌اند.
قرائن و شواهدی که قائلان به وثوق صدوری (به‌خصوص قدما) در جهت اثبات صدور یک روایت از
معصوم ـ علیهم‌السلام ـ از آن استفاده می‌کنند:
أ. وجود روایت در یکی از اصول اربعمأة؛
ب. ذکر یک حدیث در یک اصل به چند سند یا در دو یا چند اصل به یک سند؛
ج. وجود روایت در کتاب‌هایی که بر امامان ـ علیهم‌السلام ـ عرضه شده است؛
د. وجود حدیث در یکی از کتاب‌های مشهور اصحاب
ائمه ـ علیهم‌السلام ـ که انتساب آن
کتاب به نویسنده واضح است؛
ه. نقل روایت توسط اصحاب جلیل القدر و اصحاب
اجماع؛
و. استناد فقها و محدثان به یک
خبر.
اما در اصطلاح مباحث فقهی و وقتی که فقها درصدد پذیرش یا رد خبر و روایتی هستند، این دو اصطلاح در مقابل هم قرار گرفته، یعنی عده‌ای قائل به وثوق صدوری‌اند و روایت را در صورتی حجت می‌دانند که اطمینان از صدور آن حاصل شود.
در مقابل عده‌ای قائل به وثوق سندی‌اند و گویا تنها راه رسیدن به
حجیت روایت را سند روایت می‌دانند.
از جمله علمای بزرگ و فقیهان شیعه که پیرو مکتب وثوق صدوری بوده‌اند، می‌توان به عالمان ذیل اشاره کرد:
۱. قدمای اصحاب: از عصر کلینی و شیخ صدوق تا محقق حلی؛
۲. متأخران: عالمان و فقیهان پس از محقق حلی؛
۳. اخباریان: گروهی از عالمان و فقیهان قرن‌های ۱۱ و ۱۲ هجری؛ ازجمله محدث بحرانی؛
۴. اصولیان: عالمان پس از پایان یافتن دوره اخباری‌گری و به‌انزوا کشانده شدن این
اندیشه، یعنی از زمان وحید بهبهانی تاکنون.
از عالمانی که پیرو مکتب وثوق سندی‌اند، می‌توان به عالمان ذیل اشاره کرد:
شهید ثانی، محقق اردبیلی، شیخ حسن عاملی، سید محمد عاملی و از معاصران: سید ابوالقاسم خوئی.
موضوع وثوق سندی و وثوق صدوری دارای آثار و لوازم مهمی است که به‌طور گذرا به برخی از آنها اشاره می‌شود:
تا به حال زیاد شنیده شده که چرا بین
فتوای فقها با یکدیگر اختلاف است. یکی از ریشه‌های اختلاف را می‌توان در این موضوع دید، گروهی از فقها که به وثوق صدوری اعتقاد دارند، روایتی را قبول می‌کنند؛ ولی عدۀ دیگر با دیدگاه وثوق سندی آن را رد می‌کنند، همین رد یا قبول یک
حدیث می‌تواند موجب اختلاف در فتوا شود.
بعضی از روایات اعتقادی و غیرآن (مانند
نهج‌البلاغه،
زیارت عاشورا و زیارت جامعه) که شاید سند کامل و صحیح نداشته باشند، با توجه به دیدگاه وثوق سندی از دایره حجیت خارج می‌شوند؛ ولی بنا بر دیدگاه وثوق صدوری، این‌گونه روایات و بسیاری از ادعیه که دارای مضامین عالی هستند، حجیت آنان به اثبات می‌رسد و این اثر زیادی بر
معارف شیعی دارد.
همان‌طور که بیان شده است، توجه قدما و
عمل بر طبق یک روایت ضعیف السند موجب قبول آن می‌شود و هرچه روایت ضعف بیشتری داشته باشد، عمل اصحاب به آن، مضمون آن را بیشتر قوت می‌بخشد و درمقابل روی برگرداندن آنان از یک روایت صحیح السند، موجب خدشه در آن روایت است و هرچه این روایت صحیح‌تر و کامل‌تر باشد، خدشه‌ای که به آن می‌رسد، قوی‌تر است.
پیروان مکتب وثوق صدوری، بر این باورند که روی‌گردانی اصحاب از روایتی که صحیح السند است، سبب می‌شود که آن روایت از حجت بودن بیفتد، این دیدگاه، پس از عصر وحید بهبهانی، به اوج شهرت خود رسید و این باور رایج شد که می‌توان به
خبر ضعیف جبران شده به شهرت، عمل کرد. فقیهانی که بر این نظرند، بسیارند؛ از جمله: وحید بهبهانی، علامه بحرالعلوم، سید محمد عاملی، سید علی طباطبائی، سید محمد مجاهد، شیخ انصاری، صاحب جواهر، محقق قمی، علامه شفتی، برغانی، سید محسن حکیم، بروجردی و امام خمینی.
اما در مقابل کسانی که قائل به وثوق سندی‌اند، به‌عنوان مثال، روی برگرداندن اصحاب از روایت صحیح‌السند را موجب ضعف حدیث نمی‌دانند.
پایگاه اسلام کوئست.
