ویژگی‌های مشاوره
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: مشاوره، اسلام، غرب.
پرسش: مهم‌ترین و خداپسندترین و پرجذبه‌ترین مشاوره در ابعاد مختلف و در شرایط خاص امروزی باید به چه نحو و بر چه اساس و دارای چه ویژگی‌هایی باشد؟ آن‌چه که در فرهنگ‌های غربی از مشاوره صحبت به عمل می‌آید تا چه اندازه خوب است؟
پاسخ: مشاوره‌ای که در
فرهنگ غرب وجود دارد، همان مشاوره تخصصی می‌باشد که در کلینیک‌های مشاوره‌ای عرضه می‌گردد. با در نظر گرفتن این‌که
مشاوره در فرهنگ غرب بر‌اساس ارزش‌های حاکم در آن
فرهنگ پایه‌ریزی شده، پرواضح است که در فرهنگ اسلامی نیازمند بازنگری مبنایی در مبانی، اصول و ارزش‌های حاکم بر آن است.
میزان
علم و دانش ما انسان‌های غیر معصوم، کامل و همه بُعدی نیست. ما به‌تنهایی قادر نیستیم همه مشکلات خود را حل کنیم. تصمیم‌گیری برای درک و رفع تمام موانع زندگی از عهده یک
انسان ناممکن است. پس چه باید کرد؟
بهترین راه، بهره گرفتن از
عقل دیگران است؛ یعنی
مشورت کردن با انسان‌های عالم و متعهد، راهی که در آن عقل ما با عقل افراد عالم و مورد
اعتماد به گفت‌وگو می‌نشیند تا نور
علم و
معرفت آنان بر مجهولات و مشکلات ما بتابد و بتوانیم موانع را درک کرده و طریقه عمل را بیاموزیم. به قول مولوی:
مشورت ادراک و هوشیاری دهد ••• عقل‌ها مر عقل را یاری دهد
گفت پیغمبر بکن‌ای رایزن ••• مشورت، کالمُستَسار مُوتَمَن
مشورت در کارها
واجب بود ••• تا پشیمانی در آخر کم شود
مشورت کن با گروه
صالحان ••• بر پیمبر، امر شاورهم بخوان
(امرهم شوری) برای این بود ••• کز تشاور سهو و کژ کم‌تر شود
این خردها چون مصابیح انور است ••• بیست مصباح از یکی روشن‌تر است
مشاوره، جریان بحث و بررسی مشکلات و مسائلی است که مراجِع (مشورت‌کننده) با آن‌ها روبه‌روست و علاقه‌مند به طرح آن‌ها می‌باشد. مراجع، از طریق بحث و گفت‌وگو درباره مشکلش در جریان مشاوره‌ای همراه با درک و
تفاهم، به خودشناسی و کشف راه‌حلی منطقی موفق می‌گردد و سرانجام تصمیم معقول و مناسبی اتخاذ می‌کند.
در فرهنگ اسلامی، اولین مشاور انسان‌ها
خداوند است که با احاطه و تسلط کامل بر تمام جنبه‌های انسان، هم سعادت انسان و هم راه‌های رسیدن به آن را از طریق ارسال پیامبران و عقل و فطرت درونی روشن و مشخص کرده است. در
قرآن می‌خوانیم که «
پروردگار ما آن خداوندی است که
خلقت هر چیزی را عطا فرمود و سپس آن را
هدایت نمود».
پس مشاوره در اسلام ادامه همان هدایت و
ارشاد انسان‌هاست که در طول
تاریخ بر عهده
پیامبران و جانشینان صالح آنان بوده است تا در دریای خروشان هستی سکان هدایت را به سوی کمال مطلق ثابت نگه دارند. در طول قرون متمادی، مسلمین برای حل و رفع مشکلات خود به اساتید
اخلاق و عالمان دینی و روحانیون معتمد و مورد اطمینان مراجعه می‌کردند.
در این روزگار با پیچیده شدن مشکلات لازم است تا روحانیون و اساتید اخلاق هم به علوم تخصصی (مثل
روان‌شناسی،
جامعه‌شناسی، مسائل تربیتی، علوم اقتصادی و غیره) مجهز شوند تا بتوانند مثل گذشته وظایفشان را در
ارشاد و هدایت مردم به‌خوبی انجام دهند و به هنگام
مشورت، بهترین راه‌حل‌ها را پیشنهاد کنند.
مشاوره در فرهنگ غرب رفته‌رفته تخصصی‌تر و حرفه‌ای‌تر شده و در تمام امور انسان‌ها جریان دارد. مشاوره در مسائل اخلاقی، تربیتی، اعتقادی، شغلی، تحصیلی،
ازدواج، اقتصادی، نظامی و غیره تبدیل به یک عادت اجتماعی خواهد شد؛ ولی یک مشاوره سودمند و اسلامی و خداپسند، ویژگی‌های خاص خود را دارد. این ویژگی‌ها بیش‌تر در اصول و ارزش‌های حاکم بر مشاوره است. در جریان مشاوره هر تصمیمی که گرفته می‌شود، باید بر مبنای این اصول و ریشه‌ها باشد.
روش‌ها و شیوه‌های مشاوره ممکن است در زمان‌ها و مکان‌های مختلف تغییر کند؛ ولی این اصول و ارزش‌ها ثابت هستند و هیچ موقع کهنه نمی‌شوند؛ به طور خلاصه ارزش‌ها ثابت‌اند؛ ولی روش‌ها متغیرند و روش‌ها از ارزش‌ها استفاده می‌کنند. این اصول، عبارت‌اند از:
انسان در عمق
وجدان و درون خویش خداجو و
خداپرست است. هدایت و تربیت و مشاوره او هم باید با فطرتش هماهنگ باشد و به‌گونه‌ای نباشد که تصمیم‌های پیشنهادی مشاوره، در جهت خلاف
فطرت انسانی قرار نگیرد.
خداوند انسان را عزیز و شریف آفریده است. همان‌طور که می‌فرماید: «ما انسان را گرامی داشتیم».
پس هیچ انسان یا نظام اجتماعی
حق ندارد به نام مشورت یا هدایت،
عزت و
کرامت و شرافت انسان‌ها را نادیده گرفته یا پایمال کند.
هیچ انسانی به آن‌چه دارد قانع نیست و به دنبال چیزی کامل‌تر و بهتر است. این میل به
کمال، در درون هر انسانی هست؛ زیرا خداوند آن را در نهاد بنی‌آدم نهاده است. «ای انسان! همانا تو سخت کوشایی به سوی پروردگارت».
و کامل‌ترین وجود، وجود
خداوند متعال است و باید هدف از تمام افعال انسان‌ها حرکت در مسیر الهی و تقرب به او باشد و مشورت هم از این قاعده مستثنا نیست.
انسان موجودی است مادی و معنوی و در هر امری باید هر دو بعد او مورد توجه قرار گیرد؛ البته با توجه به اصل بودن بعد روحانی و این امر که انسانیت انسان به خاطر جنبه معنوی اوست، باید تأمین نیازهای مادی باعث تکامل معنوی انسان شود.
اراده و
اختیار از مشخصات انسان است. او می‌تواند در برابر امیال درونی خود یا فرامین دیگران ایستادگی و نافرمانی کند یا به آن‌ها پاسخ مثبت دهد، اگر مشاوره تبدیل به
زورگویی شود و اختیار انسانی را نادیده بگیرد، چندان تأثیری نخواهد داشت. پس باید شرایط به‌گونه‌ای باشد تا انسان‌ها با میل و رغبت به حرف‌های
مشاور گوش دهند و با
استقلال خود اقدام به
عمل کنند. از سوی دیگر، انسان به دلیل مختار بودنش مسئول هم هست. او مسئول خود،
خانواده و جامعه خویش هم می‌باشد و در برابر هر کاری که می‌کند و هر تصمیمی که می‌گیرد، مسئول است و باید پاسخ‌گو باشد؛ البته به اندازه امکانات؛ زیرا خداوند فرموده: «البته هر آن‌چه می‌کرده‌اید از همه سؤال خواهد شد».
ویژگی دیگر انسان‌ها قابلیت آن‌ها در تغییر و متحول نمودن
اخلاق و عقایدشان است. انسان قادر است با این دگرگونی درونی، جامعه و محیط اطرافش را نیز تغییر دهد. پس یک مشاوره سازنده باید انسان‌ها را در مسیری قرار دهد تا خود و جامعه‌شان را به بهترین شکل
اصلاح کنند.
مردم از لحاظ
استعداد و توانایی‌های جسمانی، روانی و عقلانی مثل هم نیستند و به دلایل وراثتی، محیطی و تربیتی، استعدادهایشان هم متفاوت است. پس مشاور باید به هنگام مشورت با هر کس راه‌حل‌های متناسب با توان افراد ارائه دهد».
اکتفا و
قناعت به این اصول کلی کافی نیست و مشاوره صحیح اسلامی شرایط دیگری هم دارد. این شرایط مربوط به خصوصیات شخص مشاور و راهنماست که عبارت‌اند از:
از
سلامت روانی و جسمانی برخوردار باشد و از
بخل و
حسد و
دروغ بپرهیزد.
باهوش باشد و به راحتی و
صراحت و
فصاحت صحبت کند و توانایی لازم برای استدلال و درک و فهم مطالب را داشته باشد.
به انسان‌ها و حل مسائل و مشکلات آن‌ها علاقه‌مند باشد.
در روابطش با دیگران انعطاف‌پذیر و جسور باشد و کسی را به بحث و
تبعیت از خودش مجبور نکند.
صمیمی، مهربان و
رازدار باشد و به دیگران احترام بگذارد.
از توانایی‌ها و محدودیت‌های خود، آگاه باشد.
در زمینه مشاوره، روان‌شناسی،
تعلیم و تربیت، جامعه‌شناسی و نیز امکانات شغلی، تحصیلی و بهداشتی جامعه آگاهی داشته باشد.
با
تقوا و خوش‌نام باشد و خدمت صادقانه و خالصانه به همنوع را مد‌نظر داشته باشد.
حضور ذهن داشته باشد و بتواند سؤالات دقیق و مناسب را به موقع مطرح سازد.
به
مطالعه و افزایش
دانش خود علاقه‌مند باشد و بکوشد در جریان جدیدترین مطالب علمی درباره رشته‌اش قرار گیرد.
در برقراری رابطه با انسان‌ها، مجرب بوده و تحمل شنیدن مطالبی را که خود به آن‌ها معتقد نیست، داشته باشد.
در آخر باید گفت مشاوره‌ای که در
فرهنگ غرب وجود دارد، همان مشاوره تخصصی می‌باشد که در کلینیک‌های مشاوره‌ای عرضه می‌گردد. با در نظر گرفتن این‌که مشاوره در فرهنگ غرب بر‌اساس ارزش‌های حاکم در آن
فرهنگ پایه‌ریزی شده، پرواضح است که در فرهنگ اسلامی نیازمند بازنگری مبنایی در مبانی، اصول و ارزش‌های حاکم بر آن است.
۱. مشاوره و راهنمایی از دیدگاه اسلام، علی قائمی.
۲. فنون و روش‌های مشاوره، دکتر عبدالله شفیع‌آبادی، انتشارات ترمه.
۳. آشنایی با اصول فنون مشاوره، سید احمد رهنمایی، مؤسسه آموزش و پژوهشی امام خمینی.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «ویژگی‌های مشاوره»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۰۲/۲۵.
