گزاره‌های قرآنی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: گزاره‌های قرآنی، ترجمه قرآن.
پرسش: برای ترجمه قرآن چه چیز را باید در گزاره‌های قرآنی مانند اعتقادی، علمی، عملی و ... لحاظ کرد؟
پاسخ:
یکی از مسائل پایه این‌که باید مترجمان قرآن به آن توجه داشته باشند، نگاه دقیق و آگاهانه در زمینه ترجمه است. با توجه به تنوع گزاره‌ها و واژه‌های قرآنی، برداشت‌ها و ترجمه‌ها نیز متنوع خواهند شد. اگر نظری کلی بر [آیات|آیات قرآن]] بیاندازیم، با چهار نوع گزاره رو‌به‌رو خواهیم شد که به‌طور کوتاه، عبارتند از:
آیاتی که ویژگی‌های پیام‌های دینی و پیام‌آور آن را مطرح می‌سازد گزاره تبیینی می‌گویند و مقدمه ورود به قرآن باشد؛ لذا بر سایر بخش‌ها مقدم است، در این گزاره‌ها، مسائلی مانند عربی بودن
قرآن کریم،
باطل ستیز و احسن الحدیث بودن آن آمده است؛ مثلاً آیه کریمه «
الله نزل أحسن الحدیث کتاباً متشابها مثانی»
از این دسته به شمار می‌آید. مترجمان قرآن باید با توجه به مسئله تبیینی بودن این
آیه شریفه، آن را ترجمه کنند تا معنای صحیحی ارائه شود، مرحوم علامه طباطبایی و صاحب مجمع‌البیان با لحاظ این نکته در شرح واژه «مثانی» فرموده‌اند: مثانی جمع «مثنیة» به معنای معطوف است، به این بیان که برخی آیات قرآن با شرح و بیان آیات دیگر، بدون آن‌که میانشان اختلافی باشد، بر هم عطف می‌شوند و با اجمال و تفصیل مکمل هم می‌گردند.
علی‌رغم این بیان، بسیاری از مترجمان نکته مزبور را مورد توجه قرار نداده و در ترجمه این واژه دچار اشتباهاتی شده‌اند و «مثانی» را با تعبیراتی ناصحیح همچون «کتابی متشابه دوگانه»، «کتابی دو رو، دوباره و مکرر»، «کتابی متشابه و دو تا دو تا»، «کتابی متضمن وعد و وعید»، «کتابی همگون و مکرر» و... ترجمه کرده‌اند.
این گزاره‌ها، آیات کلامی قرآن را شامل می‌شود که مترجمان باید آموزه‌های اعتقادی صحیح را در ترجمه این گزاره‌ها در نظر بگیرند؛ به‌عنوان مثال واژه «واسع» در جمله «
والله واسعٌ علیم»
را غالب مترجمان قرآن با این تعبیرها ترجمه کرده‌اند: «گشایش‌دهنده»، در فراخی‌بخش، «وسعت‌بخش»، «فراخی‌دهنده»، «گشایش‌گر» و... حال آن‌که این‌ها نادرست است؛ زیرا «واسع» در اینجا به معنای «وسیع» است، نه «وسعت‌دهنده». بنابراین معنای مناسب این جمله چنین می‌شود: «و
خدا دارای وسعت و داناست.» اشتباهات مترجمان قرآن در گزاره‌های اعتقادی بسیار است و آن‌چه
ذکر کردیم نمونه‌ای از آن بود.
این گزاره‌ها آیاتی شامل می‌شود که مسائل عملی همچون فقه، حقوق،
اخلاق و... را بیان می‌کنند. چنان‌که هر گزاره‌ای را باید به
زبان مناسب خودش به ترجمه درآورد. یک نمونه از گزاره‌های عملی، آیه «
فتیموا صعیراً طیباً»؛
می‌باشد. یکی از مترجمان، این آیه را چنین ترجمه کرده است: «باید آهنگ خاک بلند پاکیزه‌ای کنید.» یا «باید به خاک بلند پاکی روی آورید». چنان‌که می‌بینید این عبارت فقهی هیچ صورت گزاره‌های فقهی را ندارد. لذا ترجمه بهتر، آن است که بگوییم: «پس بر خاکی پاک
تیمم کنید». در ترجمه سایر گزاره‌های عملی (حقوقی، اخلاقی و...) نیز باید به همین صورت هماهنگی
زبان ترجمه با نوع گزاره لحاظ شود.
مترجمی که می‌خواهد گزاره‌های علمی قرآن را ترجمه کند، این کار را باید با یک
تفسیر علمی معتبر انجام دهد که دچار
تفسیر به رأی نگردد؛ یعنی معنایی را برگزیند که اول آنها را از مطالب قطعی علوم گرفته باشد، نه از قوانین متغیری که پس از مدتی احتمال نقض آنها برود. دوم باید با دلیل
عقل پشتیبانی شود و سوم آن معنا با ظاهر آیات قرآن چه از لحاظ لغوی و چه اصطلاحی هم‌خوانی داشته باشد؛ برای مثال آیه «
الله الذی رفع السموات بغیر عمد ترونها»
را بررسی می‌کنیم.
مترجمان قرآن این آیه را به دو گونه ترجمه کرده‌اند:
خداوند همان کسی است که آسمان‌ها را بدون ستون‌هایی که آنها را ببینید، برافراشت.
خداوند همان کسی که آسمان‌ها را همان‌طور که می‌بینید، بدون ستون برافراشت.
در
تفاسیر مربوط به این آیه نیز هر دو نظریه فوق بیان شده است؛ اما مترجمی که می‌خواهد این آیه را ترجمه کند، اول باید یک قاعده یقینی و حتمی تجربی یعنی قانون جاذبه
زمین را مدنظر داشته باشد. دوم برای تطبیق این معنی بر آیه، باید ببیند که از نظر عقل مانعی وجود نداشته باشد. در این باره نه‌تنها مانعی وجود ندارد؛ بلکه از لحاظ روایی مؤید نیز دارد و یکی از موارد
اعجاز علمی قرآن به شمار می‌آید.
علی بن ابراهیم از حسین بن خالد از
امام رضا علیه‌السلام نقل می‌کند که حضرت ـ علیه‌السلام ـ فرمودند: «
سبحان الله، مگر خداوند در قرآن نمی‌فرماید: «بغیر عمد ترونها؟» راوی می‌گزاره‌های گفتم: آری. حضرت فرمودند: «
فثمّ عمد و لکن لا ترونها؛
پس ستون‌هایی وجود دارد؛ ولی شما آنها را نمی‌بینید». این مطلب که قبل از کشف قانون جاذبه مطرح شده است، مطلبی علمی را به طریقی اعجازگونه بیان می‌فرماید.
مترجم با لحاظ این نکته در پایان باید بنگرد که آیا این معنی با ظاهر واژه‌های آیه، هم‌خوانی دارد یا خیر و هنگامی به نتیجه مثبت رسید، ترجمه خود را انجام دهد.
در ترجمه باید اقسام گزاره‌های قرآنی را به دست آورد و هر یک از این گزاره‌ها را با عباراتی هماهنگ، با رعایت ضوابطی که ذکر کردیم، به
زبان مقصد ترجمه کند.
۱. آشنایی با آموزش ترجمه قرآن، عبدالحسین برهانیان.
۲. کلیدهای آموزش ترجمه قرآن ابوالفضل علامی.
سایت اندیشه قم.
