توقیفی بودن ترتیب سوره‌ها
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: توقیفی،
قرآن ،
سوره،
آیه.
پرسش: دلیل توقیفی بودن ترتیب سوره‌ها چیست؟ آیا قابل نقد است؟
جمع فراوانی از جمله
ابن اشته اصفهانی (م ۲۳۶ق)،
حارث بن اسد محاسبی (م ۲۴۳ ق)
بلخی (م ۳۱۹ ق)،
ابن انباری (م ۳۲۸ ق)،
سید مرتضی (م ۴۳۶ ق)،
حاکم جِشَمی (م ۴۹۴ ق)،
کرمانی (م ۵۰۰ ق)،
طَبْرِسی (م ۵۴۸ ق)،
ابن شهر آشوب (م قرن ۶ ق)،
ابن حصار (م ۶۱۱ ق)،
نیشابوری (م ۸۲۷ ق)،
ابوشامه مَقدِسی (م ۶۶۵ق)
و جمع زیادی از معاصران،
معتقدند که جمع قرآن با ترتیب کنونی، در زمان پیامبر خدا و با اشراف ایشان انجام گرفته است.
برخی ادّعای
اجماع کرده،
مدّعی‌اند که روایات صحیح فراوانی دلالت دارند که پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و
صحابه، قرآن را به ترتیب کنونی تلاوت می‌کردند.
برخی به
ادله عقلی نیز استناد کرده‌اند.
قاضی ابوبکر (م ۴۰۳ ق) این نظر را ترجیح داده
و
قُرطُبی آن را مقبول‌تر دانسته است.
شواهد این دیدگاه به شرح زیر است:
۱. قرآن در زمان پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تدریس و حفظ و بر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) عرضه می‌شد
و جمعی مانند
ابن مسعود و
ابی بن کعب و دیگران، آن را چندین بار بر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) خوانده‌اند.
۲. روایات فراوانی وجود دارد که اصحاب پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) قرآن را ختم می‌کردند، یا این که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، آنان را به ختم قرآن تشویق می‌کرد. بنا بر این، قرآن در زمان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آغاز و پایانی داشته است.
۳. بنا به روایتی که نزد
اهل سنت، «صحیح» شمرده شده،
زید بن ثابت می‌گوید که نزد پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بودیم و قرآن را از برگه‌ها جمع می‌کردیم.
پس معنای تالیف قرآن، مرتّب کردن آیات و سوره‌های آن با نظارت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است، نه نگارش محض.
۴. در روایات، نام عده‌ای (چهار یا شش نفر یا بیشتر)
از صحابه آمده است که قرآن را در زمان رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) جمع کرده‌اند
و این کار زیر نظر آن حضرت بوده است.
حمل «جمع» در این روایات بر «حفظ» (آن گونه که بعضی پنداشته‌اند)
بی‌دلیل به نظر می‌رسد،
ضمن آن که حافظان قرآن در عصر رسالت، به مراتب، بیش از این عدّه بوده‌اند.
۵. بر پایه روایتی، پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «لا صَلاةَ الّا بِفاتِحَةِ الکِتابِ» و چون
سوره حمد نخستین سوره نازل شده نیست، وصف آن به «فاتحة الکتاب»، دلیل چینش سوره‌های قرآن در زمان آن حضرت است.
۶. بر اساس روایتی، پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) قرآن را به چهار قسمت (
طُوَال،
مئین،
مثانی و
مفصلات) تقسیم کرده است.
هماهنگی چینش سورها دربخش‌های چهارگانه مذکور با چینش کنونی، بیانگر وجود همین نظم و ترتیب فعلی
قرآن در آن زمان است.
۷. بر اساس نقلی، سوره‌های
بنی اسرائیل،
کهف،
مریم،
طه و
انبیاء را از سوره‌های نخستین (
العتاق الاُوَل) می‌شمارند.
نیز بنا به روایتی، قرآن در زمان رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به هفت جزء تقسیم شده بود. ترتیب سوره‌ها در این دو روایت، با ترتیب کنونی قرآن، همسان است.
ابن حجر پس از نقل روایت اخیر، آن را دلیل توقیفی بودن ترتیب سوره‌ها می‌داند.
۸. روایاتی که بر پایه آنها پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) «تلاوت قرآن از روی مصحف» را تشویق می‌کند،
تاییدی بر
جمع قرآن در زمان آن حضرت‌اند.
شایان ذکر است که دلیل‌ها و روایات یاد شده، بر ترتیب همه سوره‌های قرآن از سوی پیامبر، حتی سوره‌های نازل شده در ماه‌های آخر زندگانی ایشان دلالت ندارند. افزون بر این که ضعف سند در برخی از این روایات و اضطراب متن در برخی دیگر، ایرادهایی هستند که بر آنها وارد شده‌اند.
با این همه می‌توان از این شواهد، اهمیت دادن پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به امر تدوین، ترتیب و حفظ وجود کتبی قرآن را نتیجه گرفت و گفت: با توجه به نزول بیش از هشتاد سوره در
مکه و نزول بیشتر سوره‌های مدنی پیش از سال‌های پایانی عمر پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، تعداد بسیار زیادی از سوره‌ها، تحت نظارت ایشان مرتب شده و تعداد اندک باقی مانده نیز از سوی
امام علی (علیه‌السّلام) و سایر نزدیکان مرتب شده است؛ همان‌گونه که از سفارش آن حضرت هنگام وفات به علی (علیه‌السّلام) فهمیده می‌شود. پیامبر فرمود: «قرآن، کنار بستر من، در جزوه‌ها، حریرها و کاغذهاست. آنها را جمع کن و نگذار ضایع شود، چنان که
یهود تورات را ضایع کردند» و علی (علیه‌السّلام) به
وصیت آن حضرت عمل کرد.
سایت حدیث نت، برگرفته از مقاله «توقیفی بودن ترتیب سوره‌ها»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۱/۱۶.
