حکمت گرفتاریهای گناهکاران
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: قرآن کریم،
فلسفه بلایا،
امتحان،
آزمایش.
پرسش: آیا ممکن است سختیها و گرفتاریهای انسان گناهکار، برای ساختن شخص باشد؟
حکمت بخشی از شُرور و سختیها و گرفتاریهای زندگی، آزمودن انسان و سازندگی اوست. قرآن کریم، تصریح میکند که انسان به وسیله «
شر» و «
خیر»، آزمایش میشود:
«وَ نَبْلُوکُم بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَةً؛
و شما را از راه آزمایش به بد و نیک، میآزماییم.»
شر، شامل انواع سختیها، بیماریها و مشکلات زندگی، و خیر، شامل انواع نعمتها و خوشیهاست.
در حدیثی از
امام صادق (علیهالسّلام) نقل شده است که:
امیر مؤمنان، بیمار شد و جمعی به عیادت رفتند. ایشان در جواب احوالپرسی، بر خلاف متعارف فرمود: «اصبحت بشرّ». عیادت کنندگان که انتظار اینگونه پاسخ را از امیرمؤمنان نداشتند، با تعجّب پرسیدند: «سبحان اللّه! این، کلام مثل توست؟» و ایشان در پاسخ فرمود:
«یَقولُ اللّهُ تَبارَکَ وتَعالی: «وَ نَبْلُوکُم بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَةً وَ اِلَیْنَا تُرْجَعُونَ»، فَالخَیرُ الصِّحَّةُ وَ الغِنی، وَ الشَّرُّ المَرَضُ وَ الفَقرُ ابتِلاءً وَ اختِبارا؛
خدای متعال میفرماید: «و شما را از راه
آزمایش به بد و نیک میآزماییم...». خیر،
صحت و غناست و شر،
بیماری و
فقر است بهخاطر آزمایش و انتخاب.»
آیهای که در کلام امیرمؤمنان آمده، دلیل روشنی است بر اینکه حکمت بخشی از مصائب، «آزمایش» است تا انسان، در نتیجه شکیبایی و موفّقیت در
امتحان، به کمال برسد. این معنا در آیهای دیگر، چنین آمده است:
«وَ لَنَبْلُوَنَّکُم بِشَیْءٍ مِّنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِّنَ الْاَمْوَالِ وَ الْاَنفُسِ وَ الثَّمَرَاتِ وَ بَشِّرِ الصَّـابِرِینَ؛
و قطعا شما را با چیزی از
ترس و گرسنگی و کاهش در اموال و جانها و محصولات میآزماییم، و شکیبایان را مژده بده.»
بر این اساس، شُرور و سختیهایی که برای آزمون و سازندگی انساناند، نه تنها منافاتی با
عداَلت و حکمت خداوند ندارند، بلکه عین حکمتاند.
امام علی (علیهالسّلام) میفرماید:
«اَیُّها النّاسُ انَّ اللّهَ قَد اعاذَکُم مِن اَن یَجورَ عَلَیکُم، وَ لَم یُعِذکُم مِن اَن یَبتَلیَکُم؛
هلا ای مردمان! خداوند، شما را پناه داده که به شما ستم نکند و پناه نداده که شما را مبتلا نکند.»
گفتنی است که
آزمایش الهی، به منظور کشف حقیقت برای خودِ انسان و یا دیگران نیست؛ بلکه برای این است که استعدادهای نهفته انسان، به اراده و اختیار او پرورش یابند، به گونهای که آنچه را در درون دارد، آشکار کند. امام علی (علیهالسّلام) میفرماید:
«اَلا انَّ اللّهَ تعالی قَد کَشَفَ الخَلقَ کَشفَةً، لا اَنَّهُ جَهِلَ ما اَخفَوهُ مِن مَصونِ اسرارِهِم وَ مَکنونِ ضَمائِرِهِم، وَلکِن لیَبلوَهُم اَیُّهُم اَحسَنُ عَمَلاً، فَیَکونَ الثَّوابُ جَزاءً وَ العِقابُ بَواءً؛
هان! بدانید که خداوند متعال،
[
پنهانیهای
]
مردم را آشکار کرد، نه از سرِ این که نمیدانست نگاهدارِ چه اسراری هستند یا در درون خود، چه پنهان کردهاند؛ بلکه برای این که آنان را بیازماید که کدامشان از جهت عمل، بهتر است تا ثواب،
پاداش و
عقاب، تقاص آنان باشد.»
جان انسان، همانند جسم او در سختیها پرورش مییابد و آب داده و پولادین میگردد. امام علی (علیهالسّلام) در پاسخ به پندار کسانی که تصوّر میکردند زندگی در شرایط سخت و تغذیه ساده، موجب ضعف و ناتوانی جسمی میگردد، میفرماید:
«اَلا وَ اِنَّ الشَّجَرَةَ البَرِّیَّةَ اَصلَبُ عودا، وَ الرَّواتِعَ الخَضِرَةَ اَرَقُّ جُلودا وَ النّابِتاتِ العِذیَةَ اَقوی وَ قودا وَ اَبطَا خُمودا؛
بدانید که درخت بیابانی
[
که آب کمتر میخورد
]
چوبش سختتر، و درختان سبز، پوستشان نازکتر است و شعله آتش گیاهان صحرایی، افروختهتر و خاموشی آنها دیرتر است.»
در نظام حکیمانه جهان، سختیها و مشکلاتی که به
اهل ایمان میرسند، به منظور پرورش استعدادهای درونی و تکامل آنهایند. در واقع، خداوند متعال، جان دوستان خود را در این جهان، با بلا تغذیه مینماید و به تعبیر زیبای
پیامبر خدا:
«انَّ اللّهَ لَیُغَذّی عَبدَهُ المُؤمِنَ بِالبَلاءِ، کَما تُغَذِّی الوالِدَةُ وَلَدَها بِاللَّبَنِ؛
خداوند، بنده مؤمنش را با
بلا تغذیه میکند، همانگونه که
مادر، فرزندش را با
شیر تغذیه میکند.»
نیز هر کس در بزم الهی مقرّبتر است، جام بلا بیشترش میدهند، چنانکه در حدیثی دیگر از پیامبر خدا آمده است:
«ما کَرُمَ عَبدٌ عَلَی اللّهِ اِلّا ازدادَ عَلَیهِ البَلاءَ؛
هیچ بندهای در نزد خداوند گرامی نشد، مگر که
[
خدا
]
بلا را بر او افزون کرد.»
درست به همین دلیل است که که رهبران بزرگ الهی، بیش از دیگران در این جهان، محنت دیده و بلا کشیدهاند.
امام صادق (علیهالسّلام) در حدیثی میفرماید:
«انَّ اَشَدَّ النّاسِ بَلاءً الاَنبیاءُ ثُمَّ الَّذینَ یَلونَهُم، ثُمَّ الاَمثَلُ فَالاَمثَلُ؛
گرفتارترینِ مردم به بلا، پیامبران و پس از آنها دنباله روانِ آنها و آنگاه، شریفترینهایند.»
و در حدیثی دیگر میفرماید:
«اِنَّما یَبتَلی اللّهُ تَبارَکَ وَ تَعالی عِبادَهُ عَلی قَدرِ مَنازِلِهِم عِندَهُ؛
خداوندِ خجسته و والا، بندگانش را بهاندازه جایگاهی که در نزد او دارند، گرفتار میکند.»
بنابراین، مصائب (گرفتاریهای) زندگی، دو جهت میتوانند داشته باشند: گاه برای مجازات و تأدیب و تطهیرند و گاه برای پرورش «استعدادها و کمالیابی نفسها و البتّه، محنتهای اولیای الهی، از قسم دوماند. از اینرو، در جریان برخورد
یزید بن معاویه با
امام زین العابدین (علیهالسلام)، هنگامی که یزید، آیه: «وَ مَآ اَصَـبَکُم مِّن مُّصِیبَةٍ فَبِمَا کَسَبَتْ اَیْدِیکُمْ؛
و هر
[
گونه
]
مصیبتی به شما برسد، به سبب دستاورد خودِ شماست» را قرائت کرد و اینچنین، مصائب واردشده بر اهل بیت
امام حسین (علیهالسّلام) را مجازات الهی معرّفی نمود، امام زین العابدین (علیهالسّلام) در پاسخ فرمود:
«لیست هذه الآیة فینا، انّ فینا قول اللّه (عزّوجلّ): «مَآ اَصَابَ مِن مُّصِیبَةٍ فِی الْاَرْضِ وَ لَا فِی اَنفُسِکُمْ اِلَا فِی کِتَـبٍ مِّن قَبْلِ اَن نَّبْرَاَهَآ».
این آیه درباره ما نیست. درباره ما این سخن خداوند متعال است که: «هیچ مصیبتی نه در زمین و نه در نفْسهای شما
[
به شما
]
نمیرسد، مگر پیش از آن که آن را پدید آوریم، در کتابی است.»
جالب توجّه است که همه آنچه درباره حکمت مصائب بیان کردیم، در این حدیث کوتاه پیامبر خدا میتوان ملاحظه کرد که:
«انَّ البَلاءَ لِلظّالِمِ ادَبٌ، و لِلمُؤمِنِ امتِحانٌ، و لِلاَنبِیاءِ دَرَجَةٌ، و لِلاَولِیاءِ کَرامَةٌ؛
بلا، برای ستمگر تنبیه است و برای مؤمن، امتحان و برای پیامبران، درجه و برای اولیا، کرامت.»
حدیثنت، برگرفته از مقاله « سختیهای سازنده» تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۳/۱۷.