عرفان در قرآن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: عرفان،
قرآن مجید، لقاء الله، فناء فی الله، بقاء الی الله.
پرسش: عرفان در قرآن چگونه است؟
پاسخ:
عرفان در لغت به معنای دانستن، آگاه شدن، شناختن و ... میباشد.
عرفا دو صنفاند: ۱.
متصوفه؛ ۲.
علما و فقیهانِ عارف عرفانشان برگرفته از
قرآن و
سنت میباشد.
حدود بیست
آیه در قرآن شریف وارد شده که در آنها کلمه «لقاء الله» و مشابه آن به کار رفته است.
عدهای از علما (متکلمین) ملاقات خدا را به معنای
مرگ و لقای
ثواب و عقاب گرفتهاند.
عدهای دیگر (فقیهان عارف) میگویند: مراد این است که انوار
جمال و جلال الهی در
قلب و
عقل و
باطن اولیای خاص الهی تجلی میکند؛ تا آنجا که او را از خود فانی نموده و محو جمال و
کمال خدا مینماید و عقل او سراپا
معرفت حق شده و خداوند تدبیر امور و کارهای او را به دست میگیرد؛ هر چند حاصل این فنا این است که
عارف اظهار عجز از معرفت و
شناخت «
ذات الهی» نماید.
با این مقدمه پاسخ را در سه مرحله بیان میداریم.
در قرآن آیات زیادی به صورت کلی در مورد عرفان (نظری و عملی) آمده است.
اولا قطبنمای درونی قرآن میگوید:
انسان دارای
روح الهی است،
و دارای فطرت توحیدی میباشد،
و میتواند راه فجور و تقوا را تشخیص دهد.
و ثانیاً ارتباط
خدا با انسان و بالعکس را چنین بیان میکند: «خدا با شماست، در هر جا که باشید».
«
خداوند به انسان
علم داده است»
و علم به
اسما را به او
تعلیم داده است» و انسان
خلیفه خداوند در روی زمین و امانتدار الهی است.
و ثالثاً، درباره سیروسلوک انسان به سوی خدا رهنمودهای زیبایی را ارائه میدهد:
۱. انسان باید
نور دل را از خداوند دریافت کند.
۲. تلاش انسان به سوی خدا مستمر و با
سرعت است.
۳. اگر در مسیر الهی تلاش کند، درست و رهنمون و
هدایت میشود.
و خدا میداند چه کسی را به
نور خودش هدایت کند.
۴. به کسانی که دارای
تقوای الهی باشد، قدرت تشخیص
حق از باطل عنایت میکند.
۵. انسان میتواند
عاشق خدا باشد
و به کوی
رضوان الهی راه یابد
و سرانجام به ملاقات (به معنایی که در آغاز ذکر کردیم) نائل شود.
۶. انسان میتواند به بالاترین نقطههای
معراج عروج کند، که مقربترین
ملائکه در آنجا راه ندارد و به بالاترین مدال سیروسلوک خود دست یابد.
و اینکه کیفیت دقیق این
سلوک عرفانی چهگونه است، در کتابهای سیروسلوک،
عرفان عملی بیان شده است که ما گوشههای از آن را از کتابی که مقبول عارف وارسته
قاضی طباطبایی (قدسسره) و به نقل مرحوم
علامه طباطبایی (رحمةاللهعلیه) «کتابی مانند آن در
عرفان نوشته نشده است»، نقل میکنیم؛ یعنی رساله سیروسلوک
بحرالعلوم (رحمةاللهعلیه).
برای رسیدن به سرمنزل مقصود، که عالمی است بالاتر از
عالم مخلصین، چند چیز لازم است:
۱. معرفت اجمالیه مقصد که
عالم ظهور چشمه
حکمت است؛ چه تا کسی اجمالاً از مقصود تصور نکند، دامن طلب آن را به بیان نمیزند؛
۲. وارد شدن به عالم خلوص و
معرفت آن؛
۳. سیر در منازل چهارگانه این عالم؛
۴. طی عوالم زیادی که منازل پیش از عالم خلوصاند تا بعد از طی آنها، داخل در عالم خلوص گردد.
اما معرفت مقصد، که عبارت است از:
عالم حیات ابدیه که به لسانی آن را «بقاء به معبود» خوانند.
قرآن شریف میفرماید: «بلکه زندهاند و در نزد پروردگارشان روزی داده میشوند».
اما دخول به عالم خلوص، بدان که
اخلاص بر دو قسم است:
اول، خلوص
دین و طاعت از برای خدا؛ چنانکه قرآن شریف میفرماید: «پس خدا را پرستش کن و دین خود را برای او خالص گردان».
دوم، خلوص خود را برای خدا.
و اما منازل چهارگانه عالم خلوص، که مراد از آنها، طی منازل
استعداد و قوه حصول است و این مرحله، تمام به ملکة
فعلیت تامّه است.
و اما
عالمهای دوازدهگانه مقدم بر عالم خلوص به این تفصیل است:
۱.
اسلام اصغر؛ یعنی اظهار
شهادتین؛
۲.
ایمان اصغر، عبارت است از: تصدیق قلبی، و اذعان باطنی به ارکان
اسلام؛
۳.
اسلام اکبر؛ یعنی
تسلیم و انقیاد و
اطاعت در برابر خداوند؛
۴.
ایمان اکبر: ایمان
مؤمنین به خدا و رسولش؛
۵.
هجرت کبرا: دوری از رفت و آمد با اهل
عصیان،
طاغوت، و فرزندان شکم و بندگان
سفره؛
۶. جهاد اکبر، عبارت است از: مبارزه با لشکریان شیطان به کمک لشکریان خدا؛
۷.
فتح و ظفر بر خود
شیطان؛
۸.
اسلام اعظم؛
۹.
ایمان اعظم، عبارت است از: مشاهده نیستی خود؛
۱۰.
هجرت عظمی، عبارت است از:
مهاجرت وجود خود و مسافرت به
عالم وجود مطلق؛
۱۱.
جهاد اعظم (
توسل به خدای اعظم)؛
۱۲.
عالم خلوص.
بعد از بیان این مراحل میرسیم به طریقه سلوک الی الله که فقط به عناوین آنها اشاره میشود:
لوازم سلوک الی الله، عبارتاند از:
۱.
ترک عادت و رسوم و تعارفات؛
۲.
عزم؛
۳. افق و مدارا؛
۴.
وفا؛
۵. ثبات و دوام؛
۶.
مراقبه؛
۷.
محاسبه؛
۸. مؤاخذه؛
۹.
مسارعت؛
۱۰.
ارادت؛
۱۱. حفظ ادب نسبت به جناب
مقدس باری و رسول و خلفای او؛
۱۲.
نیت؛
۱۳.
صمت و
سکوت؛
۱۴.
حلالخوری و کمخوری؛
۱۵.
خلوت؛
۱۶. شهر شببیداری؛
۱۷. دوام
طهارت؛
۱۸.
مبالغه و
تضرع و خاکساری در درگاه
پروردگار؛
۱۹. اهراز از مشتهیات به قدر
استطاعت؛
۲۰. کتمان سرّ؛
۲۱. گرفتن استاد؛
۲۲. وِرد؛
۲۳. نفی
خواطر؛
۲۴.
فکر؛
۲۵.
ذکر و ... .
هر یک از اقسام فوق دارای مدرک قرآنی و روایی است.
فناء فی الله و خصوصیات سلوک قرآنی.
اوج و نهایت عرفان اصطلاحی همان فناء فی الله است. در باب سلوک گفتهاند:
فنا، عبارت است از: نهایت سیر فی الله؛
چه، سیر الی الله وقتی منتهی میشود که بنده، بادیه وجود را با قدم صدق یکبارگی قطع کند و
سیر فی الله وقتی محق میشود که بنده را بعد از فنای مطلق از همه ناپاکیها پاک سازد، تا در عالم اتصاف به اوصاف الهی متصف شده و به تخلق به
اخلاق ربانی ترقی یابد.
فنا نیز انواعی دارد:
أ. فنای از
خلق؛
ب. فنای از خود؛
ج. فنای از
نفس و از هواها؛
د. فنای از اِرادت و قرآن.
در
آیات زیادی این سیر را بیان نموده، از جمله میفرماید: «ای
انسان! تو با تلاش و رنج به سوی
پروردگارت میروی و او را ملاقات خواهی نمود».
با رسیدن به خداست که آن فنا و رنگ الهی در انسان محقق میشود، همان رنگی که هیچ تغییری در آن نیست.
منتها سیروسلوک عرفانی قرآن، خصوصیاتی دارد که میتوان مراحل آن را اینگونه برشمرد:
اول: مرحله
معرفت و اندیشههای عقلی (بدانید که خدا یکی است)؛
دوم: جریان
هجرت، حرکت، تلاش، کوشش و پیگیری؛
سوم: سرعت در کار، شتاب در هجرت، تندی حرکت و مانند آن؛
چهارم: سبقت از همراهان، جلو افتادن در فضایل، پیشگامی و پیشتازی در
خیرات، پیشبرد اهداف بیش از دیگران.
پنجم: مسئله
امامت و پیشوا شدن، اسوه و حدود دیگران شدن، راهنما و رهنمون شدن و راهبر و رهبر دیگران شدن.
قرآن این مراحل پنجگانه را به طور گسترده بیان نموده است.
۱. رساله لقاءالله، حاج میرزا جواد ملکی.
۲. رساله سیروسلوک منوسبه به بحرالعلوم، سیدمهدی طباطبایی نجفی، با مقدمه و شرح سیدمحمدحسین تهرانی.
۳. مجله حوزه، ص۵۳، اسفند ۱۳۶۲ سال اول.
۴.مجله حوزه، ش ۴، سال اول.
۵. مجله حوزه، ش ۶، سال اول.
۶. مجله حوزه، ش ۱، سال دوم، آذر ۱۳۶۳.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «عرفان در قرآن»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۱/۱۹.