فلسفه وجود مکروهات در اسلام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: واجب،
اسلام،
فلسفه،
مکروه.
پرسش: فلسفه وجود مکروه چیست؟ اگر
خداوند می‌فرمایند بهتر است انجام ندهید، پس چرا
حرام اعلام نشده است؟! بههرحال مکروه کاری است که مورد رضایت خدا نیست. و چه دلیلی دارد کاری که مورد رضای خدا نیست انجام بشود؛ اما گناهی هم بر شخص نباشد؟ واجبات و گناهان درجاتی دارند مثلاً
نماز خواندن واجب است. جواب سلام دادن هم واجب است؛ اما لحاظ درجه و اعتبار کاملاً با هم تفاوت دارند. همین‌طور در مورد گناهان، آیا مکروهات هم این چنین هستند؟ اگر بلی، آیا روایاتی وجود دارد که نشان دهد مکروهات هم درجاتی دارند؟
پاسخ: هر یک از مکروهاتی که در
دین اسلام مطرح شده است، به یقین انجام آن تاثیر منفی در زندگی انسان دارد؛ اما این تاثیر به اندازه‌ای نیست که موجب نابودی یا افت معنوی شدید او شود، ولی بههرحال تاثیر منفی دارد. البته این معنا را کسانی لمس می‌کنند که از لطافت روح بالایی برخوردار باشند.
در منابع حدیثی ما روایات فراوانی در مورد مکروهات و میزان کراهت آنها در ابواب مختلف وجود دارد.
مکروه، در لغت به معنای امر ناپسند و نامطلوب است؛ یعنی چیزی که به علت پست‌بودن، مورد کراهت انسان واقع می‌شود.
مکروه در
فقه در مورد به عملی به‌کار می‌رود که انجام آن اگرچه حرام نیست؛ اما ترک‌کردن آن بهتر است؛ یعنی انجام ندادن عمل مکروه بهتر از انجام دادنش می‌باشد. مکروه در کنار واجب، حرام،
مستحب و
مباح یکی از احکام پنج‌گانه است.
بنابر این، مکروه امری است که ترک آن بر انجامش ترجیح دارد، البته بدون منع از انجام.
کراهت در عبادات به معنای «اقلّیت ثواب» است؛ یعنی اگر عبادتی دارای چند فرد باشد و به یکی از آنها،
نهی تنزیهی یا کراهتی تعلق گیرد، ثواب این فرد در مقایسه با افراد دیگر از همان طبیعت، یا نوع از
عبادت کمتر است.
اما کراهت در غیر عبادت به معنای نقص موجود در نفس فعل است؛ یعنی آن عنوان، مورد غضب مولا است، هرچند مبغوض بودن آن به حدی نرسیده است که ترک آن واجب شود؛ اما مولا انجام آن‌را دوست ندارد.
کراهت در حقیقت، نوعی از احکام ترخیصی است و به معنای بعث (برانگیختن) و طلب غیر اکید مولا به ترک فعلی است که دارای مفسده غیر ملزمه می‌باشد. به بیان دیگر، مولا مکلف را از انجام فعل، منع غیر اکید نموده است، به‌گونه‌ای که با اذن در فعل منافات ندارد؛ بنابراین، ترک مکروه، مطلوب و دارای مصلحت و ثواب است، ولی انجام آن حرام نیست.
گفتنی است که اسلام دین عسر و حرج نیست و افزایش بیش از اندازه تعداد محرمات و واجبات، زندگی عادی انسان‌ها را دچار عسر و حرج می‌کند؛ از‌این‌رو چیزهایی مکروه، و چیزهایی مستحب اعلام شده است که اگر فردی خواست با سرعت بیشتری راه سعادت و کمال را طی نماید آنها (یا برخی آنها) را رعایت کند، نه این‌که اگر آنها را رعایت نکرد، از جمع بندگان مؤمن و صالح خارج شود.
هر یک از مکروهاتی که در دین اسلام مطرح شده است، به یقین انجام آن تاثیر منفی در زندگی انسان دارد؛ اما این تاثیر به اندازه‌ای نیست که موجب نابودی یا افت معنوی شدید او شود، ولی بههرحال تاثیر منفی دارد. البته این معنا را کسانی لمس می‌کنند که از لطافت روح بالایی برخوردار باشند.
در این راستا و برای روشن‌تر شدن موضوع باید گفت؛ گناهان و محرمات برای انسان مانند غذای مسموم‌اند که با خوردن هر لقمه آن، دستگاه گوارش انسان دچار مسمومیت بیشتری می‌شود، تا جایی که ممکن است او را دچار مسمومیت شدید کند. مکروهات نیز مانند غذای غیر بهداشتی هستند که هر چند منجر به مسمومیت نمی‌شوند؛ اما بههرحال تاثیر منفی هر چند اندک در سلامت انسان دارند. انسانی که گناهان فراوان انجام داده و به قساوت قلب مبتلا شده است، گناهان بزرگ برای او عادی شده و انجامش روح او را مکدر نمی‌سازد؛ اما انسانی که روحش پاک و لطیف است نه تنها فکر گناهان بزرگ را هم نمی‌کند، بلکه اگر مکروهی را انجام دهد در خود احساس کدورت و تیرگی می‌کند؛ مانند تابلوی بسیار تمیزی که با نشستن کوچک‌ترین گرد و غباری بر آن، افراد متوجه می‌شوند و آن‌را پاک می‌کنند.
در منابع حدیثی ما روایات فراوانی در مورد مکروهات و فلسفه کراهت آنها وجود دارد که ما در این مختصر به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:
«...عَنْ اَبِی بَصِیرٍ عَنْ اَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: کثْرَةُ الْاَکلِ مَکرُوهٌ»؛
ابا بصیر از
امام صادق (علیه‌السّلام) نقل می‌کند که پرخوری مکروه است.
روشن است که پرخوری با توجه به ضررهایی (مانند اضافه وزن، چربی خون، و...) که برای بدن دارد مکروه است. البته اگر این ضرر به حد قابل توجه برسد از کراهت خارج شده و به حرمت می‌رسد.
«...عَنْ اَبِی عَبْدِ اللَّهِ اَنَّهُ قَالَ: مَکرُوهٌ قَطْعُ النَّخْلِ وَ سُئِلَ عَنْ قَطْعِ الشَّجَرَةِ قَالَ لَا بَاْسَ قُلْتُ فَالسِّدْرِ قَالَ لَا بَاْسَ بِهِ اِنَّمَا یکرَهُ قَطْعُ السِّدْرِ بِالْبَادِیةِ لِاَنَّهُ بِهَا قَلِیلٌ وَ اَمَّا هَاهُنَا فَلَا یکرَهُ؛
امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: قطع‌کردن درخت خرما مکروه است. سؤال شد: قطع درخت حکمش چیست؟ فرمود: اشکال ندارد. راوی پرسید: قطع‌کردن درخت
سدر چطور؟ فرمود: اشکال ندارد؛ اما قطع‌کردن درخت سدر در صحرا مکروه است؛ چون در بیابان درخت سدر کم است، اما در این‌جا (و درون شهر) کراهت ندارد.»
در این روایت، فلسفه کراهت بریدن درخت خرما با توجه به مثمر بودن آن واضح است و فلسفه قطع درخت سدر در بیابان نیز از سوی امام (علیه‌السّلام) بیان شده است.
«قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صاِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ کرِه لَکمْ اَیتُهَا الْاُمَّةُ اَرْبَعاً وَ عِشْرِینَ خَصْلَة...وَ کرِهَ اَنْ ینَامَ الرَّجُلُ فِی بَیتٍ وَحْدَه... ؛
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: ای مردم! براستی که خدای (عزّوجلّ) بیست و چهار خصلت را برای شما نمی‌پسندد و شما را از آنها نهی فرموده است... و نمی‌پسندد مردی در خانه‌ای تنها بخوابد؛ چراکه احتمال دارد بیماری و جنونی در حالت تنهایی در خواب بر وی عارض شود و دسترسی به کسی نداشته باشد.»
همان‌گونه که ملاحظه می‌فرمایید، در این روایت نیز دلیل کراهت تنها خوابیدن بیان شده است.
خوابیدن ما بین الطلوعین (طلوع فجر تا طلوع آفتاب)، یا بین نماز مغرب و عشا از عوامل
فقر شمرده شده است؛
زیرا یکی از ارزشمندترین فرصت‌های انسان از بین می‌رود و به همین جهت از مکروهات شمرده شده است.
کراهت خوردن پنیر به تنهایی نیز در روایات وجود دارد که ممکن است دلایلی برای آن وجود داشته باشد.
بنابراین، تمام مکروهات آثار منفی در زندگی مادی و یا معنوی انسان دارند، البته ممکن است انسان‌ها به تمام این آثار پی نبرند.
کراهت البته درجاتی دارد.
ابن ادریس در کتاب
السرائر در مورد درجات کراهت این‌گونه می‌فرماید:
گوشت اسب، استر (قاطر) و الاغ نزد علمای ما مکروه است؛ اما حرام نیست، اگرچه بعضی از اینها کراهت‌شان از بعضی دیگر شدیدتر است. کراهت گوشت قاطر از گوشت الاغ شدیدتر است، و کراهت گوشت الاغ از گوشت اسب شدیدتر، و گوشت اسب کراهتش از گوشت الاغ کمتر است.
بنابر این، کراهت و نهی اگر به مرحله تحریم نرسد، کراهت مغلظه (غلیظ) نامیده می‌شود، مانند وطی در دبر همسر.
فقها با ملاحظه لحن روایات و قرائن پیرامونی می‌توانند درجات کراهت را تا حدودی به دست آورند.
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «فلسفه وجود مکروهات در اسلام»، تاریخ بازیابی۱۴۰۱/۶/۳۰.
